Türkçe Bilgi: Nazım şekilleri

Bir şiiri meydana getiren mısraların kendi aralarında toplanış ve kafiyeleniş düzeni.

Şiir, belli bir vezin ve kafiye düzenine bağlı anlatım yoludur. Şiir, Arapça olan “nazm” kelimesiyle birlikte veya birbirlerinin yerine de kullanılır. Nazım, sözlükte “dizme, sıralama ve düzene koyma” anlamındadır. Şiir ise, edebi değeri olan nazımlı sözdür.

Bir şiirin, nazmın ahenkli ve tesirli söylenmesi için vezin, kafiye ve nazım şekli gibi üç ana dış unsura ihtiyaç vardır. Vezinli (ölçülü) mısraların, belli bir kafiye düzeni ile kümelendiği (toplandığı, dizildiği, örüldüğü) biçime, şekli görünüşe nazım şekli; bu şekildeki bir şiirin konusuna göre adlandırılmasına nazım türü denir. Koşma, gazel nazım şekline; koçaklama, mersiye nazım türüne misaldir.

“Nazımlı söz” de denilen bir şiirde, nazım şeklinde veya nazım türünde mana bütünlüğü taşıyan en küçük parçaya nazım birimi denir. Bazan nazım birimi bir mısra olabileceği gibi; iki mısradan meydana gelen beyit (divan şiirinde); ikiden çok mısra kümelerinden meydana gelen kıt’a, bend veya üçlük, dörtlük (halk şiirinde), beşlik... sekizli, onlu gibi şekiller de birer nazım birimidir.

Şiirle ilgili verilen bu umumi bilgilerden sonra nazım şekillerini ve nazım türlerini şöyle sıralayabiliriz.

Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri

Gazel: Beyit birimi üzerine kurulmuş bir divan edebiyatı nazım şeklidir. Aruz vezninin her kalıbıyla yazılabilen, genellikle aşk, tabiat ve toplum temalarının işlendiği, duygularda derinlik ve yakınlık, hayalde genişlik ve nüktede incelik, isteyen bir şiir türüdür. Hafif, hatta biraz şuh ve neşeli söyleyişler, gazelde hoş karşılanmaz. Türk edebiyatında en büyük şairler, aynı zamanda gazel üstatlarıdır. Şairlerin sanat kudreti, gazeldeki başarılarıyla ölçülür.

Gazelin ilk beytine matla (doğuş, giriş) son beytine makta (kesiliş, bitiş), en güzel beytine de beyt-ül-gazel denir. Gazelde her beyit, iyice işlenmiş bağımsız bir bütün sayılır. Bu yüzden gazelin beyitleri arasında anlam birliği aranmaz. Beyitlerin her biri ayrı şeyler anlatabileceği gibi bazan birkaç beyit, bazan da gazelin bütün beyitleri tek bir tema üstüne olabilir. Beyitleri arasında mana birliği taşıyan gazellere yek-avaz veya yek-ahenk gazel denir. Şair, genellikle son beyitte mahlas (isim veya takma isim) ını kullanır. Bu beyte de Taç beyit denir.

Gazel, Arap edebiyatından İran’a, oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Arap şiirinin eski çağında gazel, kasidenin tegazzül diye anılan bir parçasıdır. Kasidenin bu kısmında sevgiliye methiyeler söylenirdi. Zamanla ayrı bir nazım şekli oldu. Bilhassa İran ve Türk edebiyatlarında çok sevildi. Divan şiirimizin Fuzuli, Baki, Nedim ve Naili gibi büyük şairleri, gazel tarzının üstatlarıdır. Bu kudretli şairlerin tesiriyle gazel söylemek, edebiyatımızda Tanzimattan sonra da devam etmiş ve bu nazım şekliyle nat, münacat yanında mersiyeler gibi nazım türleri de yazılmıştır.

Nazım birimi beyit olan gazelin kafiye dizilişi aa, ba, ca... olup, ilk beytinin iki mısraı kendi aralarında kafiyeli, sonra gelen beyitlerin birinci mısraları serbest, ikinciler ilk beyitle kafiyelidir.

Nazım Şekilleri

Nazım Birimi

Na't

Tasavvuf edebiyatı

Şiir

Mesnevi

Güzelleme

Terciibent

Taştir