mahkeme
Osmanlıca mahkeme kelimesinin Türkçe karşılığı.(Hüküm. den) Dâvaların görülüp hükme, karara bağlandığı yer. İcra-yı adalet için çalışan resmî daire.
Türk Hukukunda mahkeme teşkilatı, 8 Nisan 1924 tarihli ve 469 yazılı, (Mehakimi Şer'iyenin ilgasına ve Mehakim Teşkilatına ait ahkamı muaddil kanun) ile düzenlenmiştir. Ancak bu kanun sadece bidayet mahkemelerinin (alt mahkemelerin) teşkilatını düzenler. Temyiz Mahkemesi (üst, yüksek mahkeme) olan Yargıtay teşkilatı, 1221 sayılı Temyiz Mahkemesi Teşkilatına dair kanun ile düzenlenmiştir.
İslam Hukukunun tatbik edildiği Osmanlı döneminde mevcut olan İstinaf Mahkemeleri kaldırılmıştır. Bu mahkemeler bugün artık mevcut değildir. İstinaf Mahkemeleri, alt mahkemeler ile üst mahkemeler arasında ikinci derecede bulunan bir mahkeme çeşidi idi. Bugün bazı hukukçular İstinaf Mahkemelerinin bir zaruret olduğunu ve tekrar kurulması gerektiğini müdafaa etmektedirler.
Türk Hukukunda, 496 sayılı kanun prensip olarak, çok hakimli mahkeme sistemini kabul etmiştir. Fakat lüzum görülen hallerde tek hakimli mahkemelerin kurulabileceği de, bu kanunun geçici maddelerinde belirtilmiştir. Bu yetki Adalet Bakanlığına verilmiştir. Günümüzde uygulamada Hukuk Mahkemeleri kural olarak tek hakimlidir, Sulh Hukuk ve Asliye Hukuk Mahkemeleri böyledir. İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük illerde bulunan Ticaret Mahkemeleri çok hakimli mahkemelerdir. Ceza Mahkemelerinde Sulh Ceza ve Asliye Ceza Mahkemeleri tek hakimli olduğu halde, Ağır Ceza Mahkemelerinde birden fazla hakim mevcuttur. Yani toplu hakim sistemine göre kurulmuş olup üç hakimlidir.
İngiltere'de tek hakim sistemi sayesinde ihtilafların hızla halledildiği görülmektedir. Ülkemizde Şer'iye mahkemelerinde de tek bir kadı(hakim) bulunmaktaydı. Bugün de Sulh Mahkemelerinde tek hakim vardır. Keza, sorgu hakimleri de tektir. Çocuk Mahkemelerinin asliyelik suçlara bakan-kısmı tek hakimlidir. Askeri Mahkemeler, Sıkıyönetim Mahkemeleri, Danıştay, Yargıtay, Anayasa mahkemesi hep toplu hakim sistemine göre çalışmaktadır.
Hemen hemen bütün ülkelerde mahkemeler Üst Yüksek Mahkemeler, Özel Mahkemeler ve Genel Mahkemeler olarak üç bölüm halinde tasnif edilmektedir.
1982 tarihli TC Anayasası'nın 142. maddesinde, “Mahkemelerin kuruluş, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir” hükmü yeralmaktadır. Keza 9. maddede de, “Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır.” denilmektedir.
Ülkemizde, bütün mahkemelerin teşkilat ve kuruluşunu toplu olarak düzenleyen bir kanun henüz mevcut değildir. Fakat, muhtelif tarihlerde çıkarılan kanunlarla çeşitli mahkemelerin kuruluşları düzenlenmiştir. Bu kanunlar ve anayasada yeralan hükümler dikkate alınarak, Türk Hukukunda yer alan mahkemeler şu şekilde tasnif edilir.
Mahkemelerin Tasnifi
- Kuruluş ve Çalışma Biçimlerine Göre:
- Tek Hakimli Mahkemeler; Yalnızca bir hakimin görev yaptığı mahkemelerdir. Tahkikat ve yargılama işlemleri bizzat hakim tarafından yapılır ve hüküm onun tarafından verilir. İlk derece mahkemelerinin çoğu tek hakimlidir. Usul ekonomisi ilkesine uygundur. Sulh hukuk, asliye hukuk, iş, sulh ceza, asliye ceza ve tüketici mahkemeleri tek hakimli mahkemelerdir.
- Çok Hakimi Mahkemeler (Toplu Mahkemeler); Birden çok hakimin görev yaptığı mahkemelerdir. Tek sayı olacak şekilde yapılanma olur. Yargılamayı sevk ve idare ile görevli olan kişi başkandır. Genelde bir başkan ve iki üyeden oluşur. Başkan kıdem itibariyle daha ön plandadır. Kural olarak tahkikat ve yargılama işlemleri kurul tarafından yapılır. Karar da kurul halinde verilir. Hakimlerden birisi bunlara katılmamışsa verilen hüküm yok hükmündedir. En kıdemsizinden en kıdemlisine doğru görüş bildirilir. Bazen hakimlerden birisi kurul adına mahkeme binası dışında yapılmsı gereken işleri yapabilir. Örneğin: Keşif. Bu şekilde görevlendirilen hakime Naip Hakim denir. Bu görevlendirmeye inabe denir. İnabe istisnaidir. Naip üyenin yapmış olduğu tahkikat işlemi sadece kendisini değil, kurulun tamamını bağlar. Bu konuda bir de istinabe kavramı vardır. Mahkemeler arasındaki hukuki yardımlaşmaya istinabe denir.
- Yargı Sistemi İçerisindeki Mahkemeler :
- İlk derece Mahkemeleri ; Bir davayı ilk evrede gören ve karara bağlayan yargı yerlerine denir. Bunlar hakkını dava yoluyla arayacak kişinin muhattap olacağı mahkemelerdir. İlk derece mahkemelerine bidayet mahkemesi de denir.
- Üst derece Mahkemeleri ; İlk derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarına karşı kanunen öngörülmüş yollara başvurulması üzerine devreye giren ilk derece mahkemelerinin kararlarını hem hukuka uygunluk hem de vakaalara uygunluk yahut sadece vakaalara uygunluk yönünden denetleyen yargı yerlerine denir.
- Görmeyi Üstlenmiş Oldukları Uyuşmazlığın Niteliğine Göre Mahkemeler
- Genel Mahkemeler : Belirli kişiler yahut meslek mensupları arasındaki uyuşmazlıklar ile belirli türdeki uyuşmazlıkları çözüme kavuşturmak amacıyla değil de aynı yargılama hukuku disiplininin uğraş alanına giren tüm uyuşmazlıkları karara bağlamak üzere oluşturulan mahkemelere denir.
- Özel Mahkemeler : Belirli kişiler yahut belirli meslek mensupları arasındaki uyuşmazlık ile belirli türdeki uyuşmazlıkları çözüme kavuşturmak amacıyla oluşturulan yargı yerlerine denir. Özel mahkemelere ihtisas mahkemeleri de denir.
Mahkemelerde Görev
Bir davaya bir yerde bulunan ilk derece mahkemelerinden hangisinin bakacağı sorunu görev sorunudur. Görev konusu, uyuşmazlığın niteliği ile ilgilidir. Mahkemelerin görevi ancak ve ancak kanunla belirlenir. Görev kuralları yargı erkinin işleyişi ile ilgili kurallardır.
Sulh Hukuk Mahkemelerinin Görevleri
A-) Mal varlığından doğan işlerde iki ayrı ölçüt vardır.
1. Ölçüt: Dava konusunun değer ve miktarı. Dava konusundan maksat, dava ile ulaşılabilecek sonuç, talep sonucudur. HUMK 8/1'de bu ölçüt temel alınmıştır. İflasa ve vakıflara ilişkin dava ve işler ayrıl olmak üzere dava konusunun davanın açıldığı tarihteki miktar ya da değeri HUMK 8/1'deki değer dahil olmak ile bu tutarın altında ise görevli mahkeme sulh hukuk mahkemesidir. Bu kurala ana kural denir. Görev sınırının belirlenmesinde dava konusunun çıplak değeri esas alınır.
2. Ölçüt: Kanun, HUMK 8/1 de gösterilen görev sınırının altında ya da üstünde olmasına bakılmaksızın bazı dava ve işlerin Sulh Hukuk Mahkemesinin görev alınına girdiğini belirtmiştir. Bunlar;
Kira sözleşmesine dayanan her türlü tahliye, akdin feshi ve kira bedelinin tespiti davaları ve bunlarla birlikte açılan tazminat ve alacak davaları ayrıca bunlara karşı açılan karşılık davalar miktar ve değeri ne olursa olsun Sulh Hukuk Mahkemesinin görev alınına girer. Taşınır ve taşınmaz malların paylaştırılmasıyla ilgili davalar ile ortaklığın giderilmesi davaları miktar ve değeri ne olursa olsun Sulh Hukuk Mahkemelerinin görev alanına girer. Salt zilyetliğin korunmasını temel alan davalar. Yasanın belirlediği bazı çekişmesiz yargı işleri Özel kanunlarda Sulh Hukuk Mahkemelerinde bakılacağı belirtilen dava ve işler sulh hukuk mahkemelerinde görülür.
B-) Şahıs Varlığı Haklarından Doğan Dava ve işlerde; şahıs varlığı ve haklarından doğan dava ve işlerin büyük bir kısmını aile hukuku uyuşmazlıkları oluşturur. Aile hukuku uyuşmazlıklarını konu alan dava ve işler genel olarak aile mahkemelerinde görülür. Bunun tek istisnası vesayettir. Vesayet işleri sulh hukuk mahkmesinde görülür. Şahıs varlığı görevleri son derece sınırlıdır. Şahıs varlığına ilişkin haklarda sadece mahkeme denmiş başka bir belirleme yapılmamışsa sözü edilen uyuşmazlık aile mahkemelerinin görev alanına girmiyorsa görevli mahkeme asliye hukuktur.
Asliye Hukuk Mahkemelerinin Görevleri
A-) Mal varlığına ilişkin dava ve işlerde; Davanın açıldığı tarihteki müddeabihin tutarı HUMK 8/1'deki değerin üzerinde ise görevli mahkeme asliye hukuk mahkemesidir. Bu değer çıplak değerdir.
Bu ana kuralın bazı istisnaları vardır. Yasa müddeabihn değeri ne olursa olsun Asliye Hukuk Mahkemelerinin görevli olduğunu söylemiştir. Bunlar;
1- İflasa ilişkin dava ve işler müddeabihin değeri ne olursa olsun Asliye Ticaret Mahkemesinde görülür.
2- Konkordatoya ilişkin tüm dava ve işler bakımından da iflas davalarına ilişkin kural geçerlidir.
B-) Şahıs Varlığı haklarından doğan dava ve işlerde; asliye hukuk mahkemeleri aile mahkemelerinin görev alanı dışında kalan sulh hukuk mahkemelerine de bırakılmayan şahıs haklarından doğan dava ve işlere bakar. Ayrı bir aile mahkemesi kurulmamış yerlerde asliye hukuk mahkemesi hakimi aile mahkemesi hakimi sıfatıyla uyuşmazlığa bakar.
Derneklerin kapatılmasında görevli mahkeme asliye hukuk mahkemesidir.