Latinceden Rumenceye Ses Değişiklikleri

Kısaca: Kaba Latince dönemi ...devamı ☟

Kaba Latince dönemi

Iotacization

Kaba Latince`de, diğer ünlü izleyen kısa IPA|/e/ ve IPA|/i/ yarı ünlüle IPA|/j/ değiştirildi. Daha sonra, IPA|/j/`den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.

  • Lat. ``puteum`` > *``putju`` > Rum. ``puÅ£``, fakat:
  • Lat. ``rōgātiōnem`` > *``rogatjone`` > *``rogačone`` > Rum. ``rugăciune`` (`dua`)
  • Lat. ``hordeum`` > *``ordju`` > *``ordzu`` > Rum. ``orz`` (`buğday`), fakat:
  • Lat. ``deorsum`` > *``djosu`` > *``džosu`` > Rum. ``jos`` (`aşağı`)
  • Lat. ``socium`` > *``sokju`` > Rum. ``soÅ£`` (`dost`, `koca`)
  • Lat. ``cāseum`` > *``kasju`` > Rum. ``caş`` (`bir peynir çeşidi`)
  • Lat. ``vÄ«nea`` > *``vinja`` > *``IPA|viɲe`` > Rum. ``vie`` IPA|/vije/
  • Lat. ``mulierem`` > *``muljere`` > *``IPA|muʎere`` > Rum. ``muiere`` IPA|/mujere/ (`kadın`)


Labial ünsüzler değişmezdi:

  • Lat. ``rubeum`` > *``robju`` > Rum. ``roib``


Ünlüler



Latince ünlüler ``a``, ``o`` ve ``u`` değişmezdiler:

  • Lat. ``mare`` > Rum. ``mare`` (`deniz`)
  • Lat. ``pālum`` > *``paru`` > Rum. ``par`` (`direk`)
  • Lat. ``focum`` > *``focu`` > Rum. ``foc`` (`ateş`)
  • Lat. ``pōmum`` > *``pomu`` > Rum. ``pom`` (`meyve veren bir ağaç`)
  • Lat. ``multum`` > *``multu`` > Rum. ``mult`` (`çok`)
  • Lat. ``tÅ«`` > Rum. ``tu`` (`sen`)


Latince`de kısa bir ``u``, (ama ``m`` ve ``bden önce gelen de) ``o`` haline geldi.

  • Lat. *``autumna`` (from ``autumnus``) > *``tomna`` > Rum. ``toamnă`` (`sonbahar`)
  • Lat. *``rubeum`` > *``robju`` > Rum. ``roib``


Bazan Latince`de uzun bir ``ō`` ``u`` haline geldi:

  • Lat. ``cohortem`` > *``cōrtem`` > Rum. ``curte``


``e`` ve ``i`` ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:

  • kısa, vurgulu ``e`` *``IPA|É›`` haline geldi
  • kısa, vurgusuz ``e``, uzun ``Ä“`` ve kısa ``i`` *``e`` haline geldi
  • uzun ``Ä«`` değişmez (``i``)


Örneğin:

  • Lat. ``pellem`` > *``IPA|pÉ›lle`` > Rum. ``piele`` IPA|/pjele/ (`deri`)
  • Lat. ``signum`` > *``semnu`` > Rum. ``semn`` (`simge`)
  • Lat. ``vÄ«num`` > *``vinu`` > Rum. ``vin`` (`şarap`)


Ünsüzler



Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.
  • Lat. ``quattuor`` > *``quattro`` > Rum. ``patru`` (`dört`)
  • Lat. ``equa`` > *``IPA|É›pa`` > *``jepa`` > Rum. ``iapă`` (`kabus`)
  • Lat. ``lingua`` > *``lemba`` > Rom. ``limbă`` (`dil`)
  • Lat. ``quid`` > *``ke`` > Rum. ``ce`` (`ne`)
  • Lat. ``quandō`` > *``kando`` > *``kandu`` > Rum. ``cand`` (`ne zaman`)
  • Lat. ``sanguis`` > *``sange`` > Rum. ``sange`` (`kan`)


Diğer değişiklikler: ``ct`` > ``pt``, ``gn`` > ``mn`` ve ``x`` > ``ps``. Daha sonra, ``ps`` ``s`` haline gelerek kolaylaştırıldı.

  • Lat. ``factum`` > *``faptu`` > Rum. ``fapt`` (`olgu`)
  • Lat. ``signum`` > *``semnu`` > Rum. ``semn`` (`simge`)
  • Lat. ``coxa`` > *``copsa`` > Rum. ``coapsă`` (`kalça`), fakat:
  • Lat. ``laxō`` > *``lapso`` > *``lasu`` > Rum. ``las`` (`bırakıyorum`)


Sözcük sonundaki ünsüzler

Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.

Proto-Rumence`ye kadar

`l` rotasizmi



Ünlüler aralarındakı ``l`` ``r`` oldu.
  • Lat. ``gelu`` > Rom. ``ger`` (`frost`)
  • Lat. ``salÄ«re`` > Rom. ``a sări`` (``sărire``) (`sıçramak`)


Palatalizasyon

  • Lat. ``testa`` > *``IPA|tÉ›sta`` > *``tjesta`` > *``Å£esta`` > Rom. ``Å£eastă`` (`kafatası`)
  • Lat. ``decem`` > *``IPA|dÉ›ke`` > *``djeke`` > *``dzeče`` > Rom. ``zece`` (`on`)
  • Lat. ``servum`` > *``IPA|sÉ›rbu`` > *``sjerbu`` > Rom. ``şerb`` (`serf`)
  • Lat. ``dÄ«cō`` > *``dziku`` > Rom. ``zic`` (`söylüyorum`)


Vurgusuz ünlüler hafifletmesi



Vurgusuz ``a`` ``ă`` oldu ya vurgusuz ``o`` ``u`` oldu. Then ``ă`` became ``e`` after palatal sounds. Unstressed ``o`` was kept in some words due to analogy.

  • Lat. ``capra`` > Rom. ``capră`` (`goat`)
  • Lat. ``vÄ«nea`` > *``vinja`` > *``Unicode|viɲă`` > *``Unicode|viɲe`` > Rom. ``vie`` IPA|/vije/ (`bağ`)
  • Lat. ``fōrmōsum`` > Rom. ``frumos`` (`güzel`)


Backing of ``e``



The vowel ``e`` was changed to ``ă`` when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed ``e`` when the following vowel was ``i`` or ``e``):

  • Lat. ``mÄ“nsam`` > *``mesa`` > *``măsă`` > Rom. ``masă`` (`table`), fakat
  • Lat. ``mÄ“nsae`` > *``mese`` > Rom. ``mese`` (`masalar`)
  • Lat. ``vÄ“ndō`` > *``vendu`` > *``văndu`` > *``vandu`` > Rom. ``vand`` (`satıyorum`), fakat
  • Lat. ``vÄ“ndis`` > *``vendi`` > *``vendzi`` > *``vindzi`` > Rom. ``vinzi`` (`satıyorsun`)


Yeni değişiklikler

Bu değişiklikler bütün lehçelerinde değil. Some belong to the standard language, while some do not.

Changing of voiced affricates into the corresponding fricatives



Güney lehçelerinde ve Standart Rumence`de , ``dz`` is lost as a phoneme, becoming ``z`` in all environments:

  • ``dzic`` > ``zic`` (`söylüyorum`)
  • ``lucredzi`` > ``lucrezi`` (`çalışıyorsun`)


The affricate ``dž`` became ``j`` only when hard (i.e. followed by a back vowel):

  • ``gioc`` IPA|/dÊ’ok/ > ``joc`` (`oyun`), fakat:
  • ``deget`` IPA|/dedÊ’et/ (`parmak`) did not change.


Insertion of a glide /j/ between `a` and soft `n`



This affects only a few words:

  • ``pane`` > ``paine`` (`ekmek`)
  • ``cane`` > ``caine`` (`köpek`)


It also explains the plural ``mană`` - ``maini`` (`el(ler)`). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear ``cane`` etc.

Hardening of `ş`, `Å£` and `dz`



This is specific of northern dialects. It means that these consonants can only be followed by back vowels, so any front vowel is changed to a back one:

  • ``şi`` > ``şi`` (`ve`)
  • ``Å£ine`` > ``Unicode|Å£anʲe`` (`tutuyor`)
  • ``dzic`` > ``Unicode|dzac`` (`söylüyorum`)


Bakınız



Hint-Avrupa-dil-taslak

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.