Türkçe Bilgi: Kısa süreli hafıza

Alkinson ve Slıiffrin'in modelinde kısa süreli hafıza; hem depolama mekanım hem de hafıza sistemi içersinde malumat akışını bir bütün olarak yönlendiren kontrol süreçlerini kapsar. Bu kontrol süreçleri yapı içersinde sisteme büyük ölçüde bir esneklik kazandırır, ayrıca bu süreçler duyusal depolardan kısa süreli hafıza deposuna neyin gireceğine, uzun süreli hafıza deposuna hangi itemin depolanması gerektiğine, bunun nasıl yapılması gerektiğine ve uzun süreli hafıza deposundan taleb edilen malumatın en iyi nasıl geri getirileceğine karar verirler.

Kısa süreli hafıza, kapasitesini bütün bu süreçler arasında paylaştırmak zorundadır, bu sebeple süreçlerden biri kapasiteden daha fazla yer taleb ettiğinde, diğerlerine ayrılan kapasite miktarı azalacaktır. Mesela kısa süreli hafızada tekrar yoluyla 7 + 2 itemi tutmak mümkündür. Çünkü tekrarın talep ettiği kapasite miktarı azdır. Ama bu kemlerin uzun süreli hafızaya kodlanması daha yavaştır ve denek daha hızlı bir başka süreci mesela zihinsel görüntüleme sürecini kullanmaya karar verebilir. Bu sürecin kapasitedeki talebinin fazla olduğu düşünülmektedir. Sadece bu şekilde kodlanan item kısa süreli hafızada alıkonabilmektedir. Aynı süre içersinde hem bunu yapmak hem de diğer itemleri tekrar etmek için kısa süreli hafızanın kapasitesi yetersiz kalmaktadır.

Kısa süreli hafızanın kapasitesini ölçmede kullanılan iki popüler yol vardır.1) Kapasite miktar ölçümü; bu ölçümlerde denekler kendilerine takdim edilen (işitsel, görsel) itemleri veriliş sırasına göre hatırlamak zorundadır. Deneklerin performansı güvenilir şekilde hatırlayabildikleri en fazla sayıdaki itemler ile değerlendirilir. 2) Serbest hatırlamada yeniliğin etkisi (serbest hatırlama; hatırlanacak olan malumatı herhangi bir sıra içersinde hafızadan geri getirme). Temel olarak kısa süreli hafıza kapasitesinin miktan, deneklerin sıralarını doğru şekilde hatırlayabildikleri en uzun item dizileri olarak tarif edilir. Uzun yıllardan beri kısa süreli hafızanın ister sayı, ister harf ve kelime olsun birbiri ile ilişkisiz ortalama 7 itemi muhafaza edebildiği bilinmektedir. Miller (1956) artık bir klasik olan makalesinde kısa süreli hafıza (KSH)kapasitesinin genel olarak birimleri ne olursa olsun (sayı, harf vb) 7–2 birim süre olduğuna işaret eder. Yaklaşık olarak bir kerede, 7 malumat chunk' nın KSH' da tutulabileceği iddiasındadır. Chunk,geçmişte öğrenilenlerle, tecrübeler üzerine kurulu malumatın aşina olunan bir birimi anlamında kullanılır. Chunk'lar, çeşitli uyaran itemlerini tek bir kavramsal birim halinde kodlama yoluyla şekillendirilebilir. Dolayısıyla 4 harf 4 chunk'ı (DEİK) veya l chunk'ı (KEDİ) temsil edebilir, bu onların kelime olarak kodlanıp kodlanamayacağına bağlıdır.

Bu kapasite miktarını tayin etmede, uzun süreli hafızanın bir rolü olabileceği düşünülmektedir. Mesela rakam dizilen seri hatırlama testi için (rakamların veriliş sırasına göre hatırlanması) verildiğinde ve ayrıca dizilerden biri birçok defalar gizlice denek tarafından tekrarlandığında, bu tekrarlanan dizilerde gösterilen başarı diğer dizilerden çok daha üstün bir seviyede olmaktadır. Bu bulgu, tekrarlanan rakam dizisine ait bazı malumatın uzun süreli hafızada depolandığı fikrini vermektedir.

Serbest hatırlamada yeniliğin etkisi; bir listedeki son birkaç kemin genellikle, ortalarda yer alan itemlerdcn çok daha iyi hatırlanması olgusuna dayanır. Item takdiminin bitişi ile hatırlama başlangıcı arasındaki 10 sn'lik bir süre için geriye sayma işlemi bu yenilik etkisini ortadan kaldırmaktadır ama esas olarak listenin diğer kelimelerini hatırlamada bir etkisi yoktur.

Kısa süreli deponun kapasitesini ölçmede karşılaşılan karmaşıklığa karşın tam manasıyla sınırlı bir kapasite olduğu konusunda bir anlaşma vardır. Çok depolu hafıza sistemi modeline göre uzun süreli depodaki ıtemler proseslenmiş bir şekilde depolanır bu sebeple de itemler birincil olarak ses yapılarından çok, anlam yapılarına göre depolanmışlardır. Kısa süreli depodaki itemler ise tam olarak proseslenmemiş itemlerdir. Genellikle analizleri tamamlanmamış akustik (sese ait) şekiller halinde bulunurlar. Fakat bu itemler, duyusal depoda olduğu gibi işlenmemiş ham materyaller değildirler. Yarısı proseslenmiş materyallerdir. Biraz önce rehberden baktığımız bir telefon numarasını akılda tutmaya çalışırken doğal olarak bir dizi numara çevirdiğimizin farkındayızdır ama bu itemler telefon jetonunu cebimizin dibinde ararken kendi kendimize durmaksızın tekrarladığımız sesler dizisi gibi görünür. Bu görüşü doğrulayan bulgular hatırlamada benzerliğin etkisinin incelendiği araştırmalardan elde edilmiştir. Buradaki ana fikir listelerin benzer olması halinde hafızada bunların birbirine karışma eğiliminde olacağıdır. Deneklere bir kısmı birbirine ses olarak benzer (yapı, sapı, kapı gibi) diğer kısmı ise benzemeyen kelime dizilerini doğru olarak hemen hatırlama görevi verildiğinde, ses uyumu hatırlamayı oldukça kösteklemiştir ama araya süre girdiğinde hatırlama bu ses uyumundan etkilenmemiştir. Baddeley, (1966) aynı deney düzenim anlam benzerliği olan kelimelerle işlettiğinde hatırlama görevi hemen hiç bir şekilde etkilenmezken, gecikmeli (araya süre girdiği zaman) hatırlama görevinin bundan etkilendiğini göstermiştir.

Conrad '(1964) deneklerin harf dizilerini hatırladıklarında, bu uyaranlar görsel olarak takdim edilmiş olsalar dahi yapılan hataların (doğru harflerin yerine) genellikle, benzer şekilde olan harfler yerine benzer seste olan harfleri kapsadığım görmüştür. Mesela (Türkçe’ye uyarlanmış olarak) KHTBRC dizisi verildiğinde eğer B harfi yanlış hatırlanmışsa yerine genellikle onunla ses uyumlu M harfi hatırlanmıştır. (Tıpkı Murat ile Burak kelimelerinin telaffuzu esnasında ikinci kişinin bu iki ismi karıştırması gibi). Denek muhtemelen görsel materyali itemleri içinden tekrarlayarak akustik forma yeniden kodlamakta (yani çevirmekte) ve bu hali ile KSH' ya depolamaktadır (Conrad, 1964). Fakat eğer böyle oluyorsa-ortaya çıkan hataların, itemlerin ses benzerliğinden ziyade bu çevirmedeki benzerlikleri yansıtması beklenebilir. Bir başka ifade ile hatalar ses benzerliğinden çok hece benzerliğinden kaynaklanıyor olmalıdır.

Uzun süreli hafızaya henüz geçmemiş ve halen kısa süreli hafızada bulunan bir item olduğunu farz edelim. Bunu nasıl geri getirerek hatırlarız. Birçok psikolog bunun için herhangi bir zihni taramaya gerek olmadığını ileri sürmüşse de yapılan araştırmalar göstermiştir ki kısa süreli hafızadan geri getirme işlemi bazı zihni tarama ve mukayeseler sonucu olmaktadır.

Bununla ilgili bulgular Sternberg'in (1975) deneylerden elde edilmiştir. Sternberg' in yaptığı bu deneyde, deneklere kısa süreli hafızalarında geçici olarak tutmaları istenen bir rakamlar dizisi gösterilir.

Deneklerin bu malumatı kısa süreli hafızalarında muhafaza etmeleri kolaydır çünkü bu hafıza listesi 7 rakamdan daha az sayıda rakamı kapsamaktadır. Sonra hafıza listesi görüntüden çekilir ve birkaç saniye sonra bir test rakamı verilir. Denek, bu test rakamının listede olup olmadığına karar vermek durumundadır. Mesela hafıza listesi 3 6 l rakamlarından oluşuyor ve de test itemi de 6 ise denek evet diye tepkide bulunmalı, eğer test itemi 2 ise hayır diye tepkide bulunmalıdır. Hafıza listesi test itemi verildiği an görüntüden kaldırılmış olduğundan, test itemi kısa süreli hafızada kodlanmış liste ile mukayese edilmelidir. Denekler bu görevde çok ender hata yaparlar ama, ilginç olan deneklerin kararlarını vermedeki hız süreleridir. Karar süresi test keminin başlaması ile deneğin o itemin hafıza listesinde olup olmadığına işaret eden evet veya hayır düğmesine basması arasında geçen süredir. Karar verme süresi çok hızlı olduğundan mili saniyeleri göstermede çok hassas cihazlar kullanılmalıdır. Tipik bir deneyde denekler 100 denemenin üzerinde teste tabi tutulur ve her bir denemede uzunluğu l itemden 7 iteme kadar değişen yeni hafıza listeleri verilir. Böylelikle deneyci deney sonunda karar verme süresini deneklerin kısa süreli hafızalarında aramaları gereken item sayısının bir fonksiyonu olarak inceleyebilir. Karar verme süresi doğrudan hafıza listesinin uzunluğu ile artış göstermektedir. Buna göre; kısa süreli hafızaya eklenen her yeni item, arama sürecine sabit bir süre miktarını da eklemektedir yaklaşık 40 mlsn. Doğal olarak denek bu kısa zaman aralıklarının farkında değildir ama daha açık olarak karar verme süresinin kısa süreli hafızada aranması gereken malumatın miktarı ile arttığına işaret etmektedir.

Arama süreci 3 safhadan oluşmaktadır Birinci safhada denekler test itemi olan uyaranı kısa süreli hafızada depolanmış olan diğer kemlerle mukayese edecek tarzda kodlar. İkinci safhada denek bu item kodunu seri olarak kısa süreli hafızadaki her itemle tek tek mukayese eder. Tek bir itemi kontrol etmek 40 mlsn, 2 itemi 80 mlsn v.b kadar bir süreyi kapsar. Üçüncü safhada denekler evet veya hayır düğmesine basmak sureliyle sonuçlanan tepkilerini verirler. Sonuçta karar verme süresi her bir üç safhanın tamamının bir özetidir. Birinci ve üçüncü safhalar kısa süreli hafızadaki item sayısına bağlı olmayıp 400 mlsn'lik bir süreyi kapsar. İkinci safhayı tamamlama süresi ise 40 mlsn. olup, hafıza listesinin uzunluğu ile çarpılır. Böylece karar verme süresi mlsn olarak 400+40X'e eşittir. X kısa süreli hafızadaki item sayısıdır.

Bu sonuçlar, çok geniş teorik izahların yapılmasına yol açmıştır. Bunlardan en eski ve diğerlerine oranla da en hakim olan izah şeklini Sternberg yapmıştır. Kısa süreli hafızada arama süreci seri olarak yürütülmektedir. Hafıza listesindeki itemler ile verilen hedef item arasındaki mukayeseler her item için ayrı ayrı yürütülmektedir. Buna göre her item için yapılan mukayese aynı miktardaki süre içersinde yapıldığından tepki süresi de hafızadaki item sayısıyla birlikle lineer olarak artmaktadır.

Sternberg'in bu seri arama modeli çok sayıda araştırmacı tarafından eleştirilmiştir. Mesela Anderson (1985) beynin her 40 mlsn' de bir mukayese yapacak kadar bir sürate sahip olamayacağını öne sürer. Ayrıca, kısa süreli hafızada arama sürecinin paralel tarzda işlediği öne sürülmektedir. Buna göre denek, test itemini hafıza listesindeki bütün kemlerle eş zamanlı olarak mukayese eder ve bir eşlemeyi bulur bulmaz da evet cevabını verir, veya yaptığı mukayeselerin hiçbirinde eşleme olmazsa hayır cevabını verir. Bunun ötesinde araştırmacılara göre; paralel aramada mukayese edilecek item sayısı arttıkça karar verme süresi bu itemler arasında bölünen zaman sebebi ile artar. Sonuçta itemi test etme daha yavaş bir süratle ilerleyen bir mukayese ile sonuçlanır. Burada bir benzetme yapılacak olursa, iki odalı bir dairede bir bomba arandığını farz edelim ve elde sadece iki tane bomba uzmanı bulunmaktadır. Bombanın hangi odada olduğunu biliyorsanız, iki uzmanı da oraya yollarsınız ve çabucak bombayı tespit edersiniz. Ama bombanın hangi odada olduğunu bilmiyorsanız her bir odaya birer uzman yollarsınız. Her ikisi de ayrı ayrı odalarda paralel olarak çalışır ama bombayı bulma süresi uzar. Kısıtlı eleman sebebi ile iki odada bombanın aranması iş bölümüne, bu da iş gücünün düşmesine sebep olur.

Tıpkı bu örnekte olduğu gibi fiziksel kaynaklarımız nasıl kısıtlı ise zihni kaynaklarımız da kısıtlı olabilir. Kısa süreli hafızadan geri getirme işleminde sabit bir kapasiteye sahip olabiliriz. Kısa süreli hafızaya bir item daha ilave edildiğinde topyekün kapasite de eş zamanlı mukayeseler arasında bir kere daha bölünmüş olur. Bu da karar verme süresini uzatmış olur.

Kısa Süreli Hafıza

Kısa süreli bellek

Bellek

UZUN SÜRELİ BELLEK

Alois Alzheimer

Amnezi

Hipokampus

Nimonik

George Clooney