Kürt Edebiyatı

Kısaca: Kürt edebiyatı, (Kürtçe: Wêjeya Kurdî) Kürt dili ile yazılmış olan edebi eserleri kapsayan edebiyattır. Kürt edebiyatı, Gorani, Kurmanci ve Sorani olmak üzere üç Kürt lehçelesiyle yazılmaktadır. İslamiyet öncesine dair Kürt edebiyatı ile ilgili kaynaklar, elde mevcut değildir. ...devamı ☟

Kürt edebiyatı, (Kürtçe: Wêjeya Kurdi) Kürt dili ile yazılmış olan edebi eserleri kapsayan edebiyattır. Kürt edebiyatı, Gorani, Kurmanci ve Sorani olmak üzere üç Kürt lehçelesiyle yazılmaktadır. İslamiyet öncesine dair Kürt edebiyatı ile ilgili kaynaklar, elde mevcut değildir. Bazı kaynaklar, Hakkari doğumlu Ali Hariri'yi (1425-1495) ilk Kürt şairi olarak göstermektedir. Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılmaktadır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatının tarihi binlerce yıl öncesine kadar dayanmaktadır. Kürtlerin yazılı edebbiyatının gelişimi, özgürlüklerin verilmesiyle ya da alınmasıyla ilgili olmuştur. Irak Kürdistan'ı denilen Güney Kürdistan'ta Kürt edebiyatı günümüzde daha gelişmiştir. Kürt edebiyatının başlangıcı tartışmalı ve muğlaktır zira İslam öncesi Kürt edebiyatına dair bilimsel bulgu ve bilgi bulunmamaktadır. Bunun sebebi olarak bilim adamları çeşitli fikirler öne sürmüşlerse de kesin olarak düşünülen sebeplerden birisi Kürtlerin yaşadığı bölgenin coğrafi konumu sebebiyle Doğu ve Batı arasında kalması ve sıklıkla istilalara ve istilacılara sahne olması, birçok yıkım yaşamış olmasıdır. Bununla birlikte, özellikle İslam sonrasındaki döneme dair bilgiler birçok Kürt yazarının varlığına işaret eder. Bu yazarların hepsi Kürtçe eserler vermemişlerdir; bölgenin kültürel çeşitliliğinin bir sonucu olarak diğer farklı etnik grupların yazarları gibi Farsça, Arapça ve zaman içerisinde Türkçe çeşitli eserler kaleme almışlardır. Bunlara bir örnek, 13. yüzyılda yaşamış ve eserlerini Arapça kaleme almış olan Kürt tarihçi ve biyografi yazarı İbn el-Esir'dir. Kürt edebiyatının erken dönemlerinde Kürtçeye ağırlık vermiş edebiyatçılara dair pek fazla bilgi bugüne ulaşmamıştır ve bu kişilere Kürtler hakkında yazılmış olan eski eserlerde pek rastlanmaz; örneğin Bitlisli Şeref Han'ın Kürt tarihini anlattığı Şerefname isimli eserinde herhangi bir Kürt şairine rastlanmaz. Bazılarına göre Kürt edebiyatının ilk tanınmış şairi olan ve 15. yüzyılda yaşamış olduğu düşünülen Ali Hariri'den Şerefname'de bahsedilmez; bununla birlikte 17. yüzyılda yaşamış olan tanınmış Kürt şairi Ahmed-i Hani kendisinden bahseder. Ahmed-i Hani'nin bahsetmiş olduğu diğer iki şair de Molla Ahmed-i Ceziri (Melayê Ciziri; 1570-1640) ve Faki Tayran'dır (Feqiyê Teyran; 1590-1660). Sufi olan Ahmed Ceziri ismini memleketi olan Cizre'den almaktadır; nitekim yıllarca Cizre'deki Kızıl Medrese'de (Medresa Sor) ders vermiştir. Divanı, Diwani Melayê Ceziri, bugün hala okunmaktadır ve 100'den fazla şiir, birkaç tane de rubai barındırır. Bugüne ulaşmış tek eseri olan divanı, yoğun Sufi imgeler taşır ve oldukça metafiziksel bir şiir örneği sunar ki şiirleri bu tür (metafiziksel konulu) yazında ünlü olan İranlı şair Hafız'ın eserleriyle karşılaştırılmıştır. Ahmed-i Hani'nin zikrettiği bir diğer isim olan Faki Tayran Ahmed Ceziri ile aynı dönemde yaşamıştır ki bu iki şairin birbirleriyle tanıştığı bilinmekte, Hakkarili olan Faki Tayran'ın Cizre'de Ahmed Ceziri'den ders aldığı düşünülmektedir. Eserlerinde özellikle Kürt folkloründen öğeler ağırlıkta olan Faki Tayran'ın Qewlê Hespê Reş (Siyah Atın Ölümü), Şêxê Senan (Senan Şeyhi) ve Qiseya Bersiyayi (Bersiyay'ın Öyküsü) adındaki eserleri en önemli yapıtlarıdır. Faki Tayran'ın 17. yüzyılda Kürtler ile Safeviler arasında gerçekleşmiş olan Dimdim Savaşı'na dair eseri ise birçoğuna göre bu savaşın ilk edebi anlatısıdır ve bugün halen okunan epik bir eserdir. Ahmed Hariri, Ceziri ve Tayran gibi isimleri, Kürt edebiyatının en ünlü eserlerinden olan, Mem ü Zin ("Mem ve Zin") isimli klasik, epik şiirinin önsözünde zikreden Ahmed-i Hani veya Ehmedê Xani, Kürt edebiyatı açısından çok önemli bir rol oynamış ve genel kanıya göre eserlerinde Kürt bağımsızlığından bahseden ilk Kürt şairi olmuştur. Şairin ünlü eseri Mem ü Zin, Mem ile Zin isimlerindeki iki aşığı konu eden bir mesnevidir ki Sufi öğeler de taşır. Bunların dışında, dini bir akım olan Ehl-i Hakk tarafından tercih edilen Gorani dilinde (Goranicede) Kürt edebiyatı açısından önemli birçok eser kaleme alınmıştır. Özellikle bugünkü İran Kürdistanı'nda kalan bölgede etkin olmuş bağımsız Kürt liderleri Goraniceyi öncelemiştirler ki bu da bu dilde edebi eserlerin verilmesine ve bu dilde yazmayı tercih eden şairlerin türemesi yardımcı olmuştur; örnek olarak 14. yüzyılda yaşamış ve bu dilde eserler vermiş Molla Perişan (Mele Perişan) zikredilebilir. Nitekim bu dil etkinliğini uzun bir süre devam ettirmiş ve örneğin 19. yüzyılda yaşamış olan bir başka şair Molla Abdürrahim Mevlevi (1806–1881) de bu dilde eserler vermiştir. Ayrıca, Batı'da Süleymaniye ve çevresinde de 18. yüzyılla birlikte bölgedeki egemen Kürt siyasi isimlerin teşvikiyle Sorani dilinde edebi bir gelişim ortaya çıkmıştır. 19. ve 20. yüzyıllarda Kürt edebiyatı, Kürt dili ile birlikte, özellikle yazılı Kürt edebiyatı, çok büyük bir ilgi ve gelişmeye sahne olmuştur. Bunda 19. yüzyılda temelleri atılan Kürt basınının önemli bir payı vardır. İlk Kürt basın yayını, dergisi, Kürdistan Kahire'de 1898 yılında yayımlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrasında Kürtlerin yaşadığı toprakların Türkiye, İran, Irak ve Suriye sınırları içerisinde kalmasıyla birlikte Kürt dili ve edebiyatı farklı bir döneme girmiş ve her Kürt topluluğu içinde bulunduğu ülkedeki eğilimlerden etkilenmiş ve bu etkileşim dile ve edebiyata da yansımıştır. Örneğin Kürtçenin yazımında 1920'lere kadar Arap harfleri tercih edilmişken, 1920'lerle birlikte bölgedeki ülkeler Batıcı politikaları benimsemeye başlayınca, birçok Kürt topluluğu Latin harfleriyle Kürtçeyi yazmaya başlamışlardır. Buna verilebilecek bir örnek ise, Celadet Ali Bedirhan tarafından yayımlanmış ve 1932 yılından 1943 yılına kadar toplam 57 adet basılmış olan basılı ilk Kürtçe edebiyat dergisi olarak görülen Hawar dergisinin ilk 23 sayısının hem Latin, hem Arapça harflerle basılıp daha sonra sadece Latin harflerle basılmasıdır. Ek olarak, Kürt edebiyatının bu topraklardaki gelişim süreci ve Kürt edebi eserlerinin ortaya çıkması sıklıkla bu ülkelerdeki azınlık politikalarıyla doğrudan ilgili olmuş; örneğin zaman zaman bu ülkelerde Kürtçenin yasaklanmasıyla birlikte Kürt edebiyatının yavaşladığı, bu tip yasaklamaların kalktığı veya rahatladığı zamanlarda ise hızlı bir şekilde geliştiği ve yeni eserlerin ortaya çıktığı gözlemlenmiştir. 20. yüzyılda Irak'ta Abdullah Süleyman (1904-1962) ve İbrahim Ahmed gibi isimler öne çıkarken, Suriye'de İkinci Dünya Savaşı sonrasında Suriye'nin bağımsızlığını almasına dek, başta Emir Celadet Bedirhan ve kardeşi Emir Kamuran'ın gayretlerinin etkisiyle Kürt edebi faaliyetleri yoğunluğunu korumuştur. İkinci Dünya Savaşı sonrası Suriye'de Kürtlerin haklarının birçoğunu kaybetmesiyle edebi faaliyetler de durma noktasına gelmiştir. Türkiye'de Kürtçe yasağı sebebiyle uzun yıllar Kürt edebiyatında fazla çalışma yapılamamış olsa da, özellikle 90'larda siyasi iradenin Kürtçe üzerindeki yasakları kaldırması ve Kürtçe yayıncılığın rahatlamasıyla birlikte Kürt edebiyatı hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır. Ayrıca çeşitli baskılar ve ihtilaflar sebebiyle Kürdistan bölgesinden ayrılıp başta Avrupa olmak üzere farklı yerlere göç eden Kürtlerden oluşan Kürt diasporası Kürt edebiyatı açısından 20. yüzyılda birçok önemli başarıya imza atmıştır. Başta devletin azınlıklara basın ve yayın alanında maddi yardımlarda bulunduğu İsveç olmak üzere birçok Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinde yaşayan Kürt toplulukları kendi basın yayın kuruluşlarını kurmuşlardır. Zaroken Ihsan ("İhsan'ın Çocukları"), Helin ("Yuva"), Gundike Dono ("Dono Köyü") gibi eserleriyle tanınan Mahmut Baksi ve Tu ("Sen"), Mirina Kaleki Rind ("Yaşlı Rind'in Ölümü"), Siya Evine ("Yitik Bir Aşkın Gölgesinde") gibi eserleriyle tanınan Mehmed Uzun gibi tanınmış Kürt yazarları ortaya çıkmış ve örneğin bu iki yazar da İsveç Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu'nda yer almışlardır. Çağdaş dönemdeki diğer bazı Kürt yazarlar ise şunlardır: Piremêrd, Abdulla Goran, Osman Sabri, Şêrko Bêkes, Şeyhmus Dağtekin.

İlgili konular

kürtçe kürtler türkiye dil

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Kürt Edebiyatı
3 yıl önce

Kürt edebiyatı, (Kürtçe: Wêjeya Kurdî), Kürtçe ile yaratılmış sözlü ve yazılı edebi eserleri kapsayan edebiyat. İslam öncesi Kürt edebiyatına dair hiçbir...

Kürtçe, Kürtler, Türkiye, Dil
Kürtler
3 yıl önce

Ehmedê Xanî, Kürt edebiyatı açısından çok önemli bir rol oynamış ve genel kanıya göre eserlerinde Kürt bağımsızlığından bahseden ilk Kürt şairi olmuştur...

Kürt, Türkiye, Irak, Kuzey Irak, İran, Suriye, Kültür, Sanat, Tarih, Siyaset, köken, Doğu anadolu, Coğrafya, Bağımsızlık, Devlet
Kürt dilleri
3 yıl önce

telaffuz edilmektedir. Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine...

Kürt dilleri, 1642, Nabi, 1655, 1572, 1712, Yezidilik, Mısır, 1898, 22 Nisan, Kitab el Celve
Ali Hariri
3 yıl önce

Klasik Kürt edebiyatı şairi ve İslam bilgini. İlk Kürt şairi sayılmaktadır. Hakkâri doğumlu olan Hariri'den itibaren (11. yüzyıl) Kürt edebiyatında, divan...

Ahmed-i Hani
6 yıl önce

teolojik ve edebiyat bilgilerini iyi özümsediği ve bu yönüyle yetkinleştiği anlaşılıyor. Felsefe tarihi, dinler tarihi, Kürt edebiyatı, folklor ve tarihi...

Kürt Enstitüleri
3 yıl önce

Kürt enstitüleri, Kürt dili üzerine bilimsel araştırmalar yapmak ve yayınlar hazırlamak üzere değişik ülkelerde kurulmuş olan araştırma kurumlarıdır. Bu...

Kürt müziği
3 yıl önce

Kürt Müziği (Kürtçe: Mûzîka Kurdî), Kürt dillerinde ve Zaza-Gorani dillerinde yapılan müzikleri ifade eder. Kürt müziğinin ilk çalışması, ünlü Ermeni rahip...

Türkiye Kürtleri
3 yıl önce

Türkiye Kürtleri, Türkiye sınırları içerisinde yaşayan Kürtlerdir. Yoğun olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde olmakla birlikte...

Türkler, Kürtler, TSK, Doğu Anadolu, Terör, DTP, Cinayetler, Faili meçhul, Uyuşturucu, Kaçakçılık, Irak, İran, Suriye