Türkçe Bilgi: Irak Selçukluları

Selçuklu topraklarının batı kısmında kurulan hanedan. Sultan Mehmed Tapar’ın 1118 senesinde vefatıyla meydana gelen iç hadiseler neticesinde, Sencer ile Mahmud arasında 11 Ağustos 1119 tarihinde yapılan Save Savaşından sonra, Büyük Selçuklu Devletinin başına Sencer geçti. SultanSencer yeğeni Mahmud bin Muhammed’e ise Hemedan, Kirmanşah ve İsfehan dahil olmak üzere Batı İran ile Irak topraklarının idaresini verdi. Böylece Irak Selçukluları Devleti kuruldu.

Sultan Mahmud’un zamanında en tehlikeli bölge, kuzeybatı, yani Erran ve Kafkasya’ydı. Bu bölgede Dördüncü David idaresindeki Gürcüler faaliyet gösteriyorlardı. GürcülerinTiflis’i ele geçirmelerine karşılık SultanMahmud bir sefer düzenledi ise de başarı sağlayamadı. Büyük SelçukluSultanı Sencer’e tabi olarak saltanat süren Mahmud 1181 senesinde henüz 27 yaşındayken vefat etti.

Sultan Mahmud’un ölümü üzerine, Hemedan’da bulunan genç yaştaki oğlu Davud, Sultan ilan edildi. Davud’un sultanlığı Cibal ve Âzerbaycan’da tanınırken, amcası Mesud daIrak’ta hükümdarlığını ilan etti. Bunların arasındaki taht mücadelesinin kızışması üzerine ultan Sencer, Irak Selçuklu Devletindeki karışıklıklara son vermek için bir sefer düzenledi. Dinever yakınlarında yapılan savaşı IrakSelçukluları kaybetti. Mesud kaçtı. Sencer yeğeni Tuğrul’u Irak Selçuklu tahtına oturttu ve vezirliğe de Ebü’l-Kasım Dergüzini’yi tayin etti.

Sultan Tuğrul tahta geçtikten sonra, Fars Hakimi EmirMengübars, bir mektup yollayarak ŞehzadeAlparslan’ı yanına göndermesi halinde, itaate hazır olduğunu bildirdi. Sultan, oğlu Alparslan’ı Fars’a yolladı ve Emir Mengübars’a atabeg ünvanı verdi. Böylece çıkacak bir karışıklığı önlemiş oldu.

Sultan Tuğrul’un saltanatına ilk itiraz Davud’dan geldi. Sultan Mahmud’un oğlu Davud, topladığı orduyle Tuğrul üzerine yürüdü. Ancak Hemedan önlerinde yapılan savaşı kaybetti. Bağdat’a kaçtı. Bu durumu öğrenen Mesud da Bağdat’a geldi.Mesud, Davud ile Halife, Sultan Tuğrul’a karşı bir ittifak kurdular. Halife, Mesud’u sultan ilan etti. Mesud’un hazırladığı müttefik ordu, 1133 senesi Mayıs ayında Hemedan civarında yapılan muharebede Tuğrul’a karşı bir zafer kazandı. Mağlub olan Sultan, önceRey’e, oradan da İsfehan’a gitmek mecburiyetinde kaldı.Sultan Mesud’un takibi üzerine Fars eyaletine çekildi. Adamlarının karşı tarafa geçmesi üzerine Sultan Tuğrul, kardeşinin eline esir düşmemek için tekrarRey şehrine döndü. Bu sırada başarısızlıklarına sebeb olarak gördüğü veziriEbü’-Kasım Dergüzini’yi öldürttü. Tuğrul, Rey şehri yakınlarında,Mesud ile tekrar harb etti ve yenilerek Taberistan’da hüküm süren Bavendiler’e sığındı. Daha sonraDavud’un Âzerbaycan’da, Mesud’a karşı isyan etmesi üzerine Sultan Tuğrul bir ordu toplayarak Mesud’a karşı bir sefer düzenledi. İki ordu Kazvin yakınlarında karşılaştı. Ordusundaki bazı komutanların Tuğrul’un tarafına geçmesi yüzünden Mesud, 1134 yılında yapılan bu muharebeyi kaybetti ve Bağdat’a kaçtı. Bu galibiyet üzerine Sultan Tuğrul, sağlam bir şekilde Hemedan’a, Irak Selçuklu tahtına oturdu. Fakat kısa bir süre sonra 1134 senesi Ekim ayında hastalanarak öldü.

Mesud, Sultan Tuğrul’un ölüm haberini aldığı zaman, derhal Hemedan’a giderek Irak Selçuklu tahtına oturdu.Sultan Mesud’un ilk işi yeğeniDavud’un isyanını önlemek oldu. bu maksatla kızını Davud ile evlendirdi ve veliaht tayin etti.

Sultan Mesud’un saltanatı isyan eden emirlerle mücadele içerisinde geçti. Îmadeddin Zengi, AtabegMengübars ve Emir Bozala’nın kuvvetleriyle defalarca yapılan savaşlar Irak Selçuklu Devletini yıprattı. Bu mücadeleler sırasında Veliahd Davud da 1143 senesindeTebriz’de Batıniler tarafından öldürüldü. Uzun süren mücadeleler sonunda iç karışıklıkları tamamen ortadan kaldıran Mesud, çok yaşamadı, hastalanarak 1152 yılında Hemedan’da öldü.

Sultan Mesud’un ölümü üzerine, Melikşah bin Mahmud, Emir Has beg tarafından sultan ilan edildi. Fakat onun hükümdarlık için yetersiz olduğunu gören Emirler, kardeşi Mehmed’i Huzistan’dan getirterek Irak Selçuklu tahtına oturttular. Sultan Mehmed’in tahta geçtikten sonra ilk işi, tahta geçmesini sağlayan Has Begi öldürmek oldu. Daha sonraSelçuklu otoritesini Irak’ta yeniden canlandırmaya çalıştı. Irak’ta bulunan Türk unsurlarına karşı cephe alan Abbasi Halifesi Müktefi ile arası açıldı. Musul Hakimi Mevdud’un yardımıyla Halife’nin ordusunu mağlub etti ve Bağdat’ı kuşattı. Kuşatma uzun sürdü. Bu sırada Halife’nin kışkırtmasıylaŞehzade Melikşah bin Mahmud ve Atabeg İldeniz, 1157 yılında Cibal bölgesinde harekete geçerek Hemedan’ı zabtettiler. Bu durumu öğrenen SultanMehmed, kuşatmayı kaldırarak Hemedan üzerine yürüdü. Atabeg İldeniz, Âzerbaycan’a geri döndüğü için, askeri kuvvetten mahrum kalan Melikşah da Hemedan’ı terk etti. SultanMehmed, onların taraftarlarını Rey ve İsfehan bölgesinden temizledi. Bir süre sonra hastalandı ve 1159 senesinde Hemedan’da öldü.

Sultan Mehmed’in ölümünden sonra yerine kimin geçeceği konusunda Selçuklu emirleri tam bir anlaşmazlığa düştüler. Bir süre sonra Musul’da hapiste bulunan MuhammedTapar’ın oğlu ve Sultan Mehmed’in amcası Süleyman Şah serbest bırakılınca, Hemedan’a gelerek Irak Selçuklu tahtına oturdu. Arslan-Şah’ı kendisine veliaht tayin etti. Süleyman Şahın devlet işlerinde yetersiz kalması, emirlerin desteğini kaybetmesine sebeb oldu. Başlarında Gürd-bazu’nun bulunduğu emirler, Arslan-Şahı sultan yapmak için İldeniz’i davet ettiler. Gürd-bazu, Süleyman Şahı yakalayıp hapsetti ve bir süre sonra da 1161 yılında öldürdü.

Arslan Şah, Atabeg İldeniz ile beraberHemedan’a giderek tahta oturdu. Şemseddin İldeniz, Sultanın atabegi olarak idareyi tamamen ele geçirdi. İldeniz’in devlet işindeki kuvvet ve kudretini çekemeyen bazı emirler, hanedan mensuplarıyla anlaşarak karşı çıktılar. NeticedeArslanŞahı (1161-1176) ve onun yerine geçen İkinci Tuğrul (1176-1194) dönemleri saltanat kavgaları ile geçti. Bu şekilde zayıflayan devlet, 1193 senesinde Harzemşahlar tarafından tehdit edilmeye başlandı.

Harezmşah Sultanı Tekiş, Irak’ı ele geçirmek istiyordu. SultanTuğrul bu tehlikeyi önlemek için Rey’e gitti. Neticede iki tarafa rasında barış yapıldı. Yapılan antlaşmaya göre, Rey, SultanTekiş’e bırakıldı. Bu antlaşmadan bir süre sonra 1193 senesinde doğuya sefer düzenleyen Sultan Tuğrul, Rey şehrini ele geçirdi ve buradaki Harezmlilerin bir kısmını öldürdü. Ertesi sene Kutluğ İnanç, SultanTekiş’ten aldığı yardım ile birlikteRey üzerine yürüdü. SultanTuğrul, kumandanlarının tavsiyelerine rağmen çekilmeyi kabul etmedi. Barış görüşmeleri neticesiz kaldı. Nihayet Sultan Tuğrul, Rey şehri önünde 1194 yılında yapılan muharebede yenildi ve Kutluğ İnanç tarafından öldürüldü. Onun ölümü ile Irak Selçukluları Devleti tarihe karıştı.

Irak Selçuklularının devlet teşkilatı, mahiyet itibariyle Büyük Selçuklların bir kopyasıydı. Yalnız devletin başında Sultan-ül-Muazzam lakabı ile bulunan sultan, Büyük Selçuklu Sultanına tabiydi. Bu durum Büyük Selçuklu Devletinin 1157 senesinde yıkılışına kadar devam etti. Bu tarihten itibaren Irak Selçuklu sultanları, bağımsız birer sultan haline geldiler.

Irak Selçuklularında, hükümet işleri Büyük Divan tarafından yürütülmekteydi. Bu divana ise, mali işlere bakan Divan-ıİstifa, mali ve idari işlerin kontrolünü yapan Divan-ı İşraf, yazışma işlerini yürüten Divan-ı Arız gibi divanlar bağlıydı. Irakselçuklu ordusu da, Büyük Selçuklu gibi üç kısımdı. Ordunun esasını sipahiler meydana getirmekteydi. Bunun yanında merkeze bağlı atabeglikler ile eyaletlerde de asker beslenmekteydi.

Devletin hakim olduğu topraklar üzerindeki en önemli yerleşme merkezleri; Hemedan, İsfehan, Musul, Samarra, Erbil ve Haleb gibi şehirlerdi. bu merkezlerin bir kısmı doğrudan doğruya merkeze bağlı, bir kısmı ise, tabi atabeglerin idaresi altında bulunuyordu. Her biri ticaret merkezi olan bu şehirlerde dokumacılık ve el sanatlarının yanısıra ziraat da çok gelişmişti. Kuzey Irak bölgesi coğrafi bakımdan dağlık ve yaylalık bir yapıya sahipti. Bu yüzden bu bölgede hayvancılık ve deri sanayii gelişmişti.

Irak’ta iktisadi hayatın gelişmesi, içtimai hayatın da yükselmesini sağladı. Ahmed bin Münir, El-Kaysarani, Müslim bin el-Hıdır gibi şairlerin yanısıra El-Azimi ve İbn-ül-Esir gibi tarihçiler de bu devirde yetişmiştir.

Irak Selçukluları

Horasan Selçukluları

Selçuklu hanedanı

Kirman Selçukluları

Büyük Selçuklu İmparatorluğu

Irak Türkmenleri

Anadolu Selçuklu Devleti

Suriye Selçukluları

Ahmed Sencer