Kapitalizm: Tarihin sosyal hadiseleri içinde meydana gelen değişik ekonomik uygulamaların görüldüğü üretim araçları mülkiyetinin özel kişilere ait olabileceği bir ekonomik sistem anlayışına sahiptir. Tarih boyunca çeşitli fikir ve uygulamalara sahne olmuştur. Bir iktisadi görüş ve uygulamanın tezi, anti-tezi olarak değişiklikler göstermiştir.
Aşağıda açıklanan iktisadi görüşler, her ne kadar farklı bir durum arz ediyor gibi görünse de kapitalizmin içinde kalmış görüş ve tatbikatlardır.
1. Merkantilist sistem: Ortaçağın sonları ile sınai inkılabın gelişmeye başladığı dönem içinde 15. ve 18. yüzyıllar arasında üç yüz sene uygulama imkanı bulmuştur. Bu dönemde altın ve gümüş, para olarak kullanılmış, para ile milli servet eşdeğerde kabul edilmiştir. Dış ticarete ön planda yer verilmiş, mübadele ile elde edilen dış ticaret fazlası, milli servet artışı olarak değerlendirilmiştir. Milletlerarası iktisadi çatışmanın varlığı kabul edilmiş, birinin kaybı diğerinin kazancı olarak düşünülmüştür. Bu sebeplerle dış ticaretin korunması esası benimsenmiştir. Banka sistemi bu dönemde henüz gelişmemiştir. Kamu harcamalarının artışı ile gelir ve istihdamın da artacağı görüşü hakim durumda kalmıştır. En büyük hazinenin iyi beslenmiş insan nüfusu olduğu düşünülerek, nüfus artışı devamlı teşvik edilmiştir. Milli servet halkın refahı ile ilgili görülmemiş, tüketici ve ücretle çalışanların menfaatleri tamamen ihmal edilmiştir; buna karşılık devletin kudret kaynağı olarak addedilen servet, özel imtiyazlarla donatılmış olan tüccarların ve üreticilerin serveti olarak kabul edilmiştir. Bu servetin korunması kuvvetli ordu ile desteklenmiş, silah imalatı gibi iktisadi faaliyetler tüccarın eline bırakılmıştır. Bu sistem Avrupa devletleri arasında bir yeknesaklık göstermemiş, her devletin durumuna göre farklı durumlar arz etmiştir. İngiltere ve Hollanda gibi devletlerde daha serbest bir sistem uygulanırkenFransa’da devletçilik ağır basmış, Almanya’da devlet maliyesi konularına önem verilmiş, İtalya ve İspanya’da daha çok para ile ilgili konular ön planda tutulmuştur.
Merkantilist sistemin çökmesi, 17. yüzyılda ticari kapitalistle küçük sınai kapitalistin mücadeleye başlaması, buhar makinası, metalurji ve dokuma sanayiindeki gelişmelerle liberal iktisadi sisteme doğru geçmesi ile başlamıştır. On sekizinci yüzyılda İngiltere’de yapılan teknolojik buluşlar, ticari kapitalizmin sınai kapitalizme geçişini daha da hızlandırmış ve bu sistemin uygulamasını zamanla ortadan kaldırmıştır.
2. Liberal iktisat sistemi: Herhangi bir dış müdahale olmadığı takdirde ekonominin kendi tabii kanunları (görünmez el vasıtasıyla) belli bir zaman müddetinde bir toplumun en iyi ve en adil nizama (düzene) ulaşacağını savunan bir iktisadi görüş. Liberal sistemin ilk savunucuları İngiltere’de William Petty, John Lock, David Hume, Fransa’da John Law, R. Contilon ve Adam Smith olmuşlardır. D.Ricardo, J.Stuart Mill de bu sistemin on sekizinci yüzyıl sonunda Fransa’da ve İngiltere’de ticari kapitalizmin iktisadi düşünce şekli olan merkantilist sisteme tepki olarak sanayi inkılabı ile beraber önce İngiltere’de doğmuştur. Monopollere (tekellere), devlet kontrolüne, imtiyazlara, toprak mülkiyetinden kaynaklanan aşırı otoriteye karşı çıkmışlar; ithalat serbestliğini, gümrük vergilerinin indirilmesini isteyerek serbest rekabeti savunmuşlardır. “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” liberalizmin parolası olmuştur.
Liberal sistemin teorilerini (nazariyelerini) kuran iktisatçılar üç ayrı görüş (ekol) altında toplanmaktadırlar. Bunlar; fizyokratlar, klasik iktisatçılar ve neoklasik iktisatçılardır.
a) Fizyokratlar: Fizyokrasi, insan toplumlarının, tabii kanunlarla yönetilmesidir. Fizyokratlar da bu nazariyeyi(görüşü) savunan kimselerdir. Başlıca temsilcisi Quesnay olmuştur. Dr. Quesnay’ın liderliğinde gruplaşmış başlıca fizyokratlar, Victor Riquetide Mirabeau, Mercier de la Riviere le Trosne, Dupont de Nemours ve Vincent de Gournay’dır. (Bkz. Fizyokratlar)
b) Klasik iktisatçılar: 1776’dan yirminci yüzyıla kadar hakim mevki tutmuş bir ekolün temsilcileridir. Kurucusu Adam Smith’tir. Adam Smith ile John S.Mill, D.Ricardo, T.R.Malthus, N.W Senior, ve J. B. Say gibi isimler klasik iktisatçıların ilkleridir.
Klasik akım, sanayi inkılabı ile beraber doğmuştur. Merkantilistlerin müdahaleci politikasına karşılık, klasikler de liberal bir iktisadi sistemin savunucuları olarak fikir mücadelesine atılmışlardır. Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler sloganı bu iktisatçılar tarafından da benimsenmiştir. Esas itibariyle devletin iktisadi hayata lüzumsuz ve bürokratik müdahaleler yapmaması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Klasik iktisatçıların görüşlerini şu maddeler halinde incelemek mümkündür:
1. Malların kıymetini, kullanma kıymeti ve mübadele kıymeti diye ikiye ayırmışlar; kısa ve uzun dönemlerde fiyatın teşekkül etmesinde etkili olan sebepleri bulmaya çalışmışlardır. Marjinal fayda kavramını ileri sürmüşler, maliyetlerin kısa ve uzun dönemlerde etkili olduğunu kabul etmişlerdir. Fayda kavramı ile mübadele kavramı arasındaki bağlantıyı tam olarak açıklayamamışlardır.
2. Kısa dönemde teşekkül eden fiyata “piyasa fiyatı”, uzun dönemde teşekkül eden fiyata ise “tabii fiyat” demişlerdir. Rekabet şartları altında, kısa dönemde, piyasa fiyatlarının arz ve talep tarafından belirlendiği; eğer belirli bir fiyatta arz talepten büyükse, piyasa fiyatının düştüğü; talep arzdan büyükse, piyasa fiyatının yükseldiği ifade edilmiştir. Tabii fiyatın ise, rekabet şartları altında, uzun dönemde, piyasa fiyatının temayül edeceği bir denge fiyatıdır. Bu denge fiyatı üretim maliyeti tarafından belirlenir, demişlerdir.
3. Klasikler; fizyokratlardan farklı olarak “artık kıymet”in tarımdan değil “emek”ten ileri geldiğini kabul etmişlerdir. Kıymetin ilk kaynağı ve temelinin emek olduğunu savunmuşlardır. Ancak klasiklerin savunduğu bu görüş; kapitalin faiz geliri ile çelişki teşkil etmekte, savundukları faiz gelirlerinde bir emek unsuru bulunmamaktadır.
4. Üretim fonksiyonuna, emek, kapital, toprak-tabii kaynaklar olmak üzere, üç üretim faktörünün girdiğini kabul eder. Tarım ve sanayi kesimi ayırımı yapmadan, üretim fonksiyonunun artan gelire tabi olduğunu, dolayısiyle, zaman içinde ekonomi geliştikçe üretimin reel maliyetinin düşeceğini, yani, iş bölümü ve makinaların ihtisaslaşma durumları arttıkça, verimin yükseleceği; ihtisaslaşma durumunun ise piyasanın kapasitesi ile de ilgili olduğunu savunurlar.
Tarım kesiminde üretim fonksiyonunun, azalan gelire tabi olduğunu, bunun sebebinin toprak arzının sabit ve toprağın tabii verimliliğinin homojen olmayıp, farklı olmasından ileri geldiğini, üretim faktörlerinin artışı ile verimliliğin devamlı olarak artmayıp, optimum bir dengeden sonra verimliliğin (gelirin) düşeceğini izah etmişlerdir.
5. Klasik iktisatçılardan Ricardo, Rant nazariyesini açıklarken, toprak gücünün miktar itibariyle, sınırlı ve sabit olduğunu, nüfusun artması ile topraktan ürün elde etmek için daha fazla sermaye ve üretim faktörü harcamak gerekeceğini, başlangıçta verimli topraklar işlenirken, nüfusun artması ile daha az verimli topraklara doğru bir kaymanın olacağı, bunun ise daha fazla sermayeyi gerektireceği için maliyetleri arttıracağı, verimli topraklarla, az verimli topraklar arasında maliyet farkından dolayı bir artık gelir doğacağı, bu gelirin ise (rant)ı meydana getireceği ifade edilmiştir. Dış ticaretin serbest bırakılması savunulurken de az verimli topraklarda daha yüksek sermaye ile üretim yapılması yerine ithalat yolu ile toprak mahsüllerini ithal etmenin (buğday gibi) daha iktisatlı olacağını savunmuştur. Tarımda azalan gelir kanunu geçerli olduğundan, nüfus ve kapital arttıkça, ürünlerin fiyatları yükselmekte olduğu, bunun da rant şeklinde tüketiciden toprak sahiplerine geçtiği ifadeyle vergilerinin rant üzerinden yapılması fikri savunulmuştur.
6. Emek arzı nazariyesi açıklanırken de, ücret haddi arttıkça, nüfus artar, ücret haddi azaldıkça nüfus azalır görüşü ileri sürülmüştür. Buna göre, ücretlerin artması ile gelirler de artacağı için evlenmeler artacak, buna bağlı çocuk sayısı artacak, çocuk ölüm oranları düşecek, netice itibariyle de ölüm oranları azalacak denmektedir. Diğer yandan hayatı devam ettirecek bir asgari ücret seviyesinden bahsedilmiştir. Bu duruma göre de, ücret gelirlerinin artması, nüfus artışını artıracağı için kısa bir müddet sonra bu durum, ücret hadlerini düşürerek asgari ücret seviyesine indirecek, fiili ücret ile asgari geçimlilik ücreti eşit olduğundan nüfus da sabit kalacaktır.
Sermayeye işçilerin tükettiği ihtiyaç mal ve eşyayı da dahil etmişlerdir. Ücret ödemelerini, kapitalist stokundan yapılan bir (avans) niteliğinde görmüşler, üretim süresi içerisinde işçilerin geçimini sağlayacak bu fona (ücret fonu) demişlerdir. Ücret fonunu, kapital stokunun büyüklüğüne bağlamışlar, ücret fonunun işçi sayısına bölünmesi ile (ücret haddi)nin meydana geleceğini ileri sürmüşlerdir. İşçi istihdamının arttırılması için kapitalin arttırılması gerektiği sonucuna ulaşmışlar, düşük ücret seviyesinin varlığını, ekonomik dengenin ve yüksek istihdam seviyesinin tabii bir sonucu olarak addetmişlerdir. Kapitalistlerin bu yaklaşımı, Marxist düşünce sisteminin ve propagandanın yayılmasına geniş ölçüde zemin hazırlamıştır.
7. Kapitalist müteşebbisleri, üretimi organize etmeleri ve tasarruf yatırım yapmaları dolayısıyle, ekonominin en önemli sınıfı saymışlardır. Bu sınıfın, bir taraftan toprak sahiplerinden toprak kiraladığı, bir taraftan işçileri sabit sermaye ile donatıp, diğer taraftan ücret fonu ile işçilerin zaruri ihtiyaçlarını giderdiğini söylemişlerdir.
Kapital birikim kaynağının tasarruf olduğu, kapitalin kullanılmasında tek saikin (sebebin) kar elde etmek olduğu, dolayısıyla gerek tasarrufun ve gerekse yatırımın fonksiyonunun sadece kar olduğu tasarruf yatırım eşitliği ile ekonominin dengeye ulaşacağı, kar haddinin düşmesi halinde yatırımların azalacağı, tüketimlerin artacağı, dolayısıyle tasarrufların düşeceği; aksi durumda bu işleyişin ters yönde cereyan edeceği ekonominin gelişme seyri içinde, kapitalist müteşebbislerin kendi aralarındaki rekabet ve ücretlerdeki yükselme, verimli sahalardan daha az verimli alanlara geçme yüzünden kar hadlerinin düşeceği savunulmuştur.
8. Ekonominin, rekabet şartları altında fiyat mekanizması ile otomatik olarak genel dengeye yöneleceğini, çok sayıdaki fertlerin faaliyetlerini tam bir uyum içinde fiyat mekanizmasının temin edeceğini kabul etmişlerdir. Ancak Malthus, efektif talep yetersizliğinin bulunabileceğini genel olarak belirli kesimlerden fazla üretimin söz konusu olabileceğini; Ricardo, teknolojinin gelişmesiyle teknolojik bir işsizliğin vuku bulacağını ileri sürmüşse de klasiklerce kabul görmemiştir.
9. Ekonomik büyümenin belli bir süre sonunda kar hadleri ile faiz hadlerinin eşitlenmesi ile dengeye ulaşacağını, bu seviyede aynı zamanda nüfusun sabit bulunduğunu, ücretlerin asgari geçim seviyesinde olduğunu, yatırımların sıfır olduğunu, sadece yenileme yatırımların yapıldığını, toprak sahiplerinin rantının çok yüksek seviyede bulunduğunu savunmuşlardır.
Diğer yandan para miktarı ile genel fiyat seviyesinin aynı yönde ve aynı oranda değiştiğini kabul etmişler, dış ticaretin liberal sistemin uygulanması ile otomatik olarak tam istihdama varacak şekilde dengeye ulaşacağını savunmuşlardır.
c) Neoklasik iktisatçılar:
1. Homojen karakterli bir iktisadi akım değildir. İktisadi görüşleri birbirlerinden çok farklı bir durum arz eder. Bu ekolün iktisatçılarının, sosyalistlerin klasik iktisatçılara yönelttikleri tenkitlere bir tepki olarak ortaya çıktığı görülmektedir.
Neoklasik ekolün ilk tanınmış iktisatçıları, Stanley Jevons, Carly Menger ve Leon Walras’tır. Daha sonra bu ekolün hakim siması Alfred Marshall olmuştur. Bunlar dışında, John-Bates Clark, A.Cecil Pigou, John Maynard Keynes gibi iktisatçılar da neoklasikler arasında yer almıştır.
Neoklasik sentez akımı, Alfred Marshall ile başlamıştır. Neoklasik sentez, fiyatlara ve mikro ekonomiye ait nazariyeleri ile makro seviyede gelir dağılımına ait nazariyeleri bir araya getirmişlerdir. Klasikler tarafından var sayılan dengenin para ve maliye politikası ile kurulabileceğini, müzmin durgunlukların veya enflasyonların önlenebileceğini, ferdi tasarrufun endişe olabilecek bir depresyon (iktisadi çökme, gerileme) sebebi sayılmaması gerektiğini, özel tüketim ile devlet harcamalarını dengeyi koruyacak şekilde ayarlamanın mümkün olabileceğini, mikro ekonomi ile makro ekonomi arasında bir tenakuzun (çelişkinin) bulunmadığını ve iktisadi istikrarda merkez bankalarının önemli rol oynadıklarını ortaya koymuşlardır.
2. 1938 yılından sonra neoliberalizm iktisadi akımı olarak bir görüşün daha ortaya çıktığı görülmektedir. Bu görüşte olan iktisatçılar, bütün türleriyle kollektivizme ve sosyalizme karşıdırlar. Fiyat mekanizmasının iktisadi önemine inanmakta, piyasa rekabetinin korunmasını istemekte, mülkiyet rejimini savunmaktadırlar.
Bu iktisatçıları, klasik iktisatçılardan ayıran başlıca özellikler şöylece özetlenebilir: Klasiklerin, fiyat mekanizmasının kendiliğinden ve otomatik olarak işlediği düşüncesine karşılık; neo liberaller fiyat mekanizmasının etkinliğini, iktisat siyasetine ve müesseselere bağlamışlardır. Piyasa düzeninin başıboş bırakılması halinde, piyasa mekanizmasının tutuk ve tesirsiz duruma geçebileceğini savunmuşlardır. Klasikler, serbest rekabeti tabii düzenin kaçınılmaz sonucu sayarken, mezkur iktisatçılar piyasanın başıboş bırakılması halinde rekabet şartlarından uzaklaşacağını ileri sürmüşlerdir. Bunun için de uygun bir hukuk sisteminin ve iktisat siyasetinin tatbik edilmesinden yana olmuşlardır.
3. Gerek klasikler ve gerekse neoklasikler, faiz sistemi üzerine kurulmuş bankacılık müessesesini, ekonominin vazgeçilmez bir organı saymışlardır. Alfred Marshall gibi klasik iktisatçılar, tasarruflarla faiz haddinin birbirine bağlı olduğu görüşünü taşımışlardır. Tasarruf hacmini tayin eden en önemli faktörün faiz hadleri olduğunu iddia etmişlerdir. Bu iktisatçılara göre, faiz haddi yükseldikçe, tasarruf eğilimi artar, azaldıkca tasarruf eğilimi azalır demektedir. Tasarrufların artması ile yatırımların artacağı ve yüksek seviyede yatırım tasarruf eşitliğinin doğacağı şeklinde izah edilmiştir. Ancak Keynes, yaşadığı zamandaki şartlara göre % 3’lük bir faiz haddinin normal olduğunu savunarak, Para Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi adlı kitabında; “Nüfusun süratle artmadığı, modern teknik imkanlarla donatılmış normal gelişmesine devam eden bir toplum, faiz haddini sıfıra düşürebilirler. Böyle istikrara kavuşmuş bir toplumda, değişme ve ilerleme, sadece teknikteki, zevklerdeki, nüfustaki ve müesseselerdeki değişikliğin bir sonucu olur. Tüketim mallarının fiyatları ile sermayenin fiyatının (faizin) orantılı olduğu bu durumda, sermaye tüketim mallarının fiyatını çok az etkiler.” demektedir. Keynes, faizin ekonomiye vermiş olduğu zararları fark etmiş bir klasik iktisatçı olarak bilinir.
Komünizmin iktisadi düşünce şekli: Genelde sanayileşmiş kapitalizme tepki olarak doğmuş, devlet kapitalizmini savunan, özel kuruluş ve şahıslara mülkiyet hakkı tanımayan bir doktrin. Temsilcisi Karl Marx’tır. Karl Marx, sanayileşmekte olan kapitalist Avrupa devletlerinin (İngiltere, Fransa gibi) bozuk sanayileşmekte olan ekonomik yapılarına bakarak ve kapitalist iktisatçıların ileri sürdüğü düşünceleri ve mevcut sistemi tenkit ederek beş temel esasta görüşlerini açıklamıştır.
Marksist düşünceye göre; 1) Bütün mal ve servetler, işçiler tarafından üretilir. Ancak kapitalistler, işçilere geçinebilecekleri kadar bir ücret verirler. Arada meydana gelen fark (artık değer) olup bunu kapitalistler alır. Bu sebeple karın istismarın bir sonucu olarak meydana geldiği; 2) Servetin devamlı azınlıkta olan kapitalist sınıfa doğru akacağı, işçi kesiminin sayısal olarak çoğalmasına karşılık, aldıkları payın azalacağı, bu şekilde kapitalistlerle, işçiden meydana gelen iki ayrı (sınıfın) meydana geleceği; 3) Sermayenin belirli kapitalist sınıfta yoğunlaşmasının daha fazla sanayileşme ve bunun sonucunda daha çok üretim meydana geleceği geniş işçi kitlesinin satın alma gücünün olmaması sebebiyle bir üretim fazlası meydana geleceği (Fazla üretim teorisi) buna müteakip ekonomide çöküş başlayacağı; 4) Ekonomik güçlük içinde kalan işçi sınıfı (proleterler) ile kapitalistler arasında menfaatten doğan bir sınıf çatışmasının meydana geleceği; 5) Neticede bu çatışmanın ise sosyal ihtilale dönüşeceği, bu ihtilalin sonucunda, sınıfsız, şahsi mülkiyete dayanmayan, herşeyin toplumun ortak malı olacak şekilde bir işçi diktatörlüğünün kurulacağı görüşleri ileri sürülmüştür.
Bu safhalardan sonra, tek sınıf olan proleterlerin (işçi sınıflarının) şuurlaşma hareketinin başlıyacağı, ne pahasına olursa olsun, yetenekli bir azınlık-komünist partisinin, bütün yetki ve güçleri elinde tutarak, sosyalizmin altyapısı teşekkül ettirilinceye kadar ve halk şartlandırılıncaya kadar, gerekirse her türlü şiddet ve yollara baş vurularak komünist topluma tam geçiş sağlanacağı savunulmuştur.
Komünizm, ilkelerinin halka aşılanması ve kabul ettirilmesinde en büyük engel olarak Allah inancı ve dini görmüştür. Bunun için de gerek komünist devletlerde ve gerekse komünizmi sokmak istedikleri memleketlerde dini duyguları yok etmek, Allah’a olan inancı ortadan kaldırmak için her türlü yollarla, milletleri içeriden yıkma, bölme çareleri araştırılmış, soğuk savaşla bunun propogandasını yapagelmişlerdir.
Komünizmin mülkiyet hakkı yalnız devlete verilmiştir. Yönetim merkezidir. Fertler değil, toplum önemlidir. Devlet adına ferdin heder edilmesinde hiçbir sakınca yoktur. Görüldüğü gibi, komünizmde kapitalizmin muhtelif şekildeki düşünce sistemlerinden olduğu gibi bir anti-tez olarak ve bulunduğu zamanın şartları göz önünde tutularak bir sistem, bir kanun olarak telakki edilmiştir. Karl Marx, bulunduğu zamanın bozuk ekonomik yapısına bakarak böyle bir görüş ileri sürmüştür. Halbuki onun bu varsayımlarının aksine olarak halen komünist bir ekonomik yapıya sahib olan Rusya’da bu rejimin yerleşmesi sanayileşmenin sonucunda olmamış, aksine ekonomik yönden zayıf ve sanayileşmemiş bir durumdayken yerleşmiştir. Komünist rejim, işçi sınıfının şuurlanarak topluca bir sosyal ihtilal gerçekleştirmesi ile değil, binlerce insanın kanı pahasına zulüm ve işkenceler altında bir avuç komünist militan tarafından zorla yerleştirilmiştir. Mülkiyet, halkın elinden alınmış, bir avuç komünist partisi mensuplarının sınırsız bir yetki içinde kullandığı devlet kapitalizmi şekline dönüştürülmüştür.
Ekonomik yapı, merkezden planlama esasına dayanır. Kaynakların ve gelir dağılımının nasıl kullanılacağı, yapılan planlar dairesinde belirlenir. Arz-talep durumuna göre teşekkül eden ve piyasada düzenleyici rol oynayan fiyat hareketlerinin olmasına müsade edilmez. Üretimde olduğu gibi tüketim de merkezden devlet tarafından planlandığı şekilde yürütülür. Bunun için de komünizmle idare edilen memleketlerde, halkın dilediği şekilde gıda malları, eşya, araç ve gereçler üzerinde geniş bir tasarruf yetkisi bulunmamaktadır.
Sovyet Rusya’da olduğu gibi komünist memleketlerde gelir kaynakları silahlanmaya tahsis edildiği için bu sahada teknik ilerleme sağlanmışsa da halk, yaşayışı son derece basit, imkansızlıklar ve yokluklar içinde bulunmuştur.
Kar etmek mefhumunun olmayışı, mülkiyet hakkının bulunmaması ve halk üzerinde dinsizlik propaganda ve aldatmacanın yapılması gibi sebeplerden de üretim kaynakları son derece düşük kapasite ile kullanılmakta, üretilen mallarda rekabetin de olmayışı yüzünden kalite görülmemektedir. Bu ise mevcut kaynaklardan tam olarak istifade etmeyi imkansız hale getirmekte; kaynakların daha iyi kullanılması için halk üzerinde yoğun bir baskı, zulüm ve işkence faaliyetleri devam etmektedir. Zulüm payidar olmayacağı için Rusya da komünizm de 1990 senesinde iflas etti. Bütün peyk devletleri de dahil serbest ekonomiye yavaş yavaş geçiş başladı.
Komünizmin ekonomik yapısına benzer diğer bir sistem de faşizmin ekonomik anlayışında vardır. Faşizmde, mülkiyet hakkı tanınmıştır. Ancak ekonominin idaresi devlet eliyle planlı bir şekilde yönlendirilir. Müesseseler de devlete karşı sorumlu durumdadır. Faşizme göre devlet, yüce bir varlık ve ulaşılabilen son noktadır. Ekonomi komünizmde olduğu gibi tek parti tarafından ve totaliter bir anlayışla yürütülür. “Her şey devlet için, hiçbir şey ona karşı ve onun dışında değil” faşizmin parolasıdır.
İslamiyette iktisadın esasları:
Sosyal adalet üzerine kurulmuş, meşru kazanç esasına dayalı, hür dünyada tatbik edilen liberal ekonomiye yakın bir ekonomik anlayış hakimdir.
Ekonomik kaideler, İslam hukukunun umumi prensipleri ile bir bütünlük arz eder. Kapitalizm ve komünizmde olduğu gibi bir teori veya bir nazariye değildir. Belli bir dönemin uygulanmakta olan bozuk ekonomik sistemine tepki olarak da doğmamıştır. Tarihin sosyal hadiseleri içinde ortaya çıkmış olan birtakım “izm”lere bağlı ekollerin anti-tezi de değildir. İslamiyet; bir milletin sosyal, iktisadi ve hukuki ihtiyaçları, dünyadaki ve ahiretteki durumları esas alınarak bildirilmiş olan Allahü tealanın ve O’nun yüce Peygamberinin emirleri ve tebliğleridir. Ekonomik prensipler bu genel esasların içine yerleştirilmiştir. Durum bu merkezde olunca da diğer beşeri sistemlerde olduğu gibi ayrı bir hususiyetle bir gaye olarak ortaya çıkmamıştır. Yani, İslamiyette iktisat, insanların tabiatla ilişkilerinden kaynaklanan ve sadece iktisadın kanunları ile şekillenen bir “mekanik hayat” ve onun ilmi değildir.
İslamiyette iktisat, edille-i şer’iyye (Kur’an-ı kerim, hadis-i şerifler, icma-i ümmet ve kıyas-ı fukaha) ve ona aykırı düşmeyen örf ve adetlerin kontrolü altındadır. Üretim, tüketim, değişim ve iş bölümü gibi iktisadi faaliyetler esnasında Müslümanlar, dinin koyduğu esaslara uymak mecburiyetindedirler. Helal-haram, günah-sevap, meşru-gayri meşru tarzında beliren müeyyideler hem ferdi, hem sosyal vicdan da etkili kılınmakta, hem de devlet güçlerinin harekete geçerek iktisadi hayatın işleyişini kontrol etmesi istenmektedir. Yani iktisadi hayatın başarılı işlemesi için milletin ve devletin hem eğitim, hem de hukuk gibi iki müessesesi harekete geçirilmektedir. Aksi halde böyle bir kontrolden mahrum kalan bir iktisat hızla “kuvvetlinin zayıfı ezdiği” bir arenaya dönüşür. Nitekim kapitalist sistemlerin tehlikesi buradadır ve bu sistemler, hürriyeti başıboş gibi istismar zeminlerinde arayan beşeriyete çok pahalıya mal olmuştur. Beşeri sistemler ihtiyaçları sonsuz, kaynakları sınırlı sayarlarken, İslamiyet ihtiyaçlara da bir sınır getirmiştir. Bu husus Kur’an-ı kerimde açıkça bildirilmektedir (İbrahim suresi: 34). Diğer beşeri sistemlerde fert, sınırsız ihtiyaçlarını tatmin etmek için başkalarının hakkına bile tecavüz ederken, İslamiyet buna bu emri ile müsaade etmemiştir.
Genel olarak ifade edilirse, iktisadi sistem meşru kazançla sınırlandırılmıştır. Diğer bir ifade ile iktisadi faaliyetlerin genel hukuk prensiplerine ters düşmemesi lazımdır. Alış-veriş, malların fiyatlarının teşekkülü, arz-talep esasına göre yürür. İhtikar (karaborsacılık) ve fahiş kar, toplum zararına dönüşmesi halinde yasaklanmıştır. Ferdin iktisadi hürriyeti, mülk edinme ve miras hakkı vardır. Kişi mülkünde dilediği gibi tasarrufta bulunabilir. Herkes dilediği yerde, dilediği iş ve sanatla meşgul olabilir. Ticaretin temelinde ticari ahlak yatar. Zaten İslam iktisadını diğerlerinden ayıran bir vasfı da ahlaki olmasıdır. Hadis-i şeriflerde Peygamber efendimiz buyurdular ki:
Yetimin malına yaklaşmayın. Meğer ki yetim büyüme çağına yetişinceye kadar en iyi şekilde yaklaşın. Ölçüyü, teraziyi adaletle tutunuz. Hiç kimseye gücünün yetmeyeceğini yüklemeyiniz.
Bir kimse gıda maddelerini alıp, pahalı olup da satmak için kırk gün saklarsa hepsini fakirlere dağıtsa, günahını ödeyemez.
Satılan bir şeyin kusurunu gizlemek helal değildir. O kusuru bilip söylememek de kimseye helal değildir.
Ticarete hıyanet karışınca bereket gider.
Enes bin Malik buyurdu ki; Medine-i münevverede pahalılık oldu. “Ya Resulallah (sallallahü aleyhi ve sellem) fiyatlar yükseliyor. Bize kar haddi koyunuz.” denildi. “Fiyatları koyan Allahü tealadır. Rızkı genişleten, daraltan, gönderen O’dur. Ben Allahü tealadan bereket isterim.” buyurdu. Bu hadis-i şerif ile arz ve talep kanununu ortaya koyuyorlardı.
Emeğin karşılığı olan ücret, sermaye ve kapitalin kullanılması karşılığında kar, toprağın işletilmek üzere kiraya verilmesi karşılığında rant’la elde edilen gelirler meşru kabul edilmiştir. Her çeşidi ile faiz yasaklanmıştır. İslamiyette faiz, ödünç vermede, rehinde ve alışverişte, alıcıdan veya satıcıdan birinin ötekine, karşılıksız olarak vermesi şart edilen fazla mala denmektedir.
Farklı kabiliyet ve farklı melekelerin sonucu, ücretlerde farklılığın olacağını kabul etmiştir. Hadis-i şerifte: “İşçiye, alnının teri kurumadan hakkını veriniz.” emri buyurularak esasa ilişkin kaide bildirilmiştir. Diğer yandan işçiye de büyük bir titizlik, bağlılık ve samimiyetle işini yapması emredilmiş, diğer sistemlerde olduğu gibi sendika aracılığı ile işçinin ve ekonominin güç durumlara düşmesi engellenmiştir. İşçi-işveren münasebetlerinde esas kaide herkese komünizmde olduğu gibi, eşit ücret değil, adaletli ücret ödemektir. Herkesin yaptığı işe göre ücret alması esastır. Çok çalışan ve mahareti çok olan çok, diğerleri daha az kazanır.