Türkçe Bilgi: Gelenbevi İsmail Efendi

Gelenbevi İsmail Efendi Ünlü Osmanlı matematik alimlerinden. 1730 senesinde Aydın vilayetinin Saruhan sancağında bulunan Gelenbe kasabasında dünyaya geldi. Adı İsmail olmasına rağmen doğduğu yerden dolayı Gelenbevi olarak tanınmıştır. 1791 (H.1206)de Yenişehir’de vefat etti.

Ataları Gelenbe kasabasında müfti ve müderrislik yapmışlardı. Kendisi ise küçük yaşta yetim kaldığından tahsiline başlayamamıştı. On iki-on üç yaşlarında bulunduğu sıralarda bir gün sokakta çocuklarla ceviz oynuyordu. Bunu gören baba dostlarından biri; “Çok yazık! Ata ve ecdadın büyük alim ve ilim sahibiyken, sen sokaklarda dalgınlık ve başıboşluk içinde oyun oynuyorsun!” demesi üzerine, oyunu terk ederek o günden itibaren ilim tahsiline başlamıştı. Sonra İstanbul’a gelerek Yasinzade ve diğer alimlerden ilim tahsilini tamamlayarak, bütün gayret ve çalışmalarını insanların yükselip, kemal sahibi olmaları için harcadı.

1763 senesinde müderris oldu. Aynı zamanda hocası ayaklı kütüphane ismi ile anılan Müftizade Mehmed Efendinin evinde araştırma tarzında tahsile devam ediyordu. Sultan Üçüncü Selim zamanında Kağıthane’de askeri bir eğitim merasiminde humbara atışı gösterileri yapılmıştı. Fakat yapılan atışların hiç birinin isabet etmemesi üzerine bazı yakınlarının aracılığıyle Gelenbevi İsmail Efendi, Sultanın huzuruna çıkarıldı. Hesaplarının yapılıp yeniden atılması emrini alınca, hemen gerekli hesaplamaları yapıp humbarayı düzelttikten sonra atışları yaptırdı. Üç defa tekrarlanan atışın üçü de hedefe tam isabet etmişti. Padişah bu durumdan çok memnun olarak kendisini mükafatlandırdı. Yenişehir’e vazifeyle gönderildi Orada ani bir üzüntüden felç oldu ve 1791 senesinde vefat etti.

Gelenbevi İsmail Efendinin hemen hemen her ilimde derin bilgisi vardı. Eski matematik hesaplara ait müşkülleri halleden Ünlüların sonuncusuydu. Eserleri, kıymetini meydana çıkardığı gibi, şöhret bulmasına da sebeb oldu.

Gelenbevi’nin İstanbul’da bulunduğu sırada, Fransa’dan bir mühendis gelerek logaritma cetvelini Babıali’ye takdim etmişti. İstanbul’da bu ilmi kimsenin bilmediğini iddia etmesi üzerine Gelenbevi İsmail Efendinin evine gönderildi. Evdeki durumu gören Fransız, Gelenbevi’yi hiç yerine koyarak, logaritmayla ilgili bir mesele bırakıp; “Falan vakte kadar cevabını isterim.” dedi. Fransız, Hocanın evine tekrar neticeyi öğrenmek için geldiğinde cevap yerine İsmail Efendi, yazdığı logaritma risalesini takdim etti. Çok şaşıran Fransız, Babıali’de Gelenbevi İsmail Efendinin zeka ve kabiliyetine hayran olduğunu beyan etti. Reisülküttab Efendiye; “Şu adam Avrupa’da olsaydı ağırlığınca altın ederdi.” demesi samimi bir ifadesiydi.

Ömrünün sonunda yazdığı Cebir kitabı, çok kıymetli olup, tek başına, Gelenbevi’nin adının dillerde kalmasına fazlasiyle kafidir.

Eserleri:

Bıraktığı eserler onun mantık, matematik ve kelam ilmindeki üstünlüğünü açıkça ortaya koyar. İsmail Efendi, medresenin yetiştirdiği ve ilmi değerini Osmanlı Devletinin sınırları dışına taşıran son alimlerdendir. Gelenbevi’nin yazdığı eserler, matematik ve astronomi; mantık, felsefe ve adab; kelam ve tasavvuf ile öteki eserleri olmak üzere, dört gruba ayrılır:

a. Matematik ve astronomiyle ilgili eserler:

1) Cebir Kitabı: Kaynaklarda Hesab-ul-Küsur veya Küsurat-ı Hesab adlarıyla bilinen bu eser, en önemli kitabıdır. 2) Risale-i Azla’i Müsellesat: Türkçe yazılan eser, bir üçgenin açıları ve kenarları arasındaki bağıntıların hesap açısından incelenmesine dair olup, 79 sahifeyi bulmaktadır. 1805 senesinde Darüttıbaa’da da basılmıştır. 3) Şerh-i Cedavil-i Ensab: Logaritma cetvellerinin kuruluş biçimi ve kullanılışına dair bir risaledir. Akıcı bir Türkçeyle yazılmıştır. Fransız mühendisinin sorularını cevaplamak için yazmıştır. 4) Risale ala Rub-il-Mukantarat ve Risale ala Rub-il-Müceyyeb: Arapça yazılan ve basılmayan eser, astronomi ile ilgilidir. 5) Risalet-ül-Kıble: Dekaik-ül-Beyan fi Kıblet-il-Büldan: Bu eser astronomi ve trigonometriyi ilgilendirmektedir.

b. Mantık, felsefe ve adab ilmiyle ilgili eserler:

1) Gelenbevi ala isaguci Şerhi: Arapca yazılmıştır. 2) El-Burhan fi-İlm-il-Mizan: Mantıkla ilgilidir. Mizan-ı Gelenbevi veya kısaca Burhan isimleriyle de tanınır. 3) Kıyas Risalesi: Mantık ilmine dairdir. 4) Risalet-ül-İmkan: Arapça olanbu eser, Miftahu Bab-il-Müveccehat adıyla bilinir. 5) Ta’likat ala Mir-ül-adab: Münazara ilmi veya münazara sanatı ile ilgilidir. 6) Risaletü İlm-il-adab: adab Risalesi veya Gelenbevi ala adab adıyla bilinir.

c. Kelam ve tasavvufla ilgili eserler:

1) Haşiye ala Tehzib-ül-Mantık vel-Kelam, 2) Haşiye ala Şerh-ül-Celal el-Adudiyye: El-Mevakıf adlı eserin haşiyesidir. Kısaca Celal Haşiyesi ve Gelenbevi alel-Celal adlarıyla anılan eser, 1817 senesinde basılmıştır. Kelam ilmine dairdir. 3) Risale fi Tahkiki Mezhebi Ehl-is-Sünne fi Usat-il-Mü’minin: Bozuk mutezile mezhebine cevap için yazılan bu eser de Arapçadır. 4) Vahdet-i Vücud Risalesi.

d. Diğer eserleri:

1) Risale fi Beyanı İsm-ül-Ma’na ve İsm-ül-Ayn: Nahiv ilmiyle alakalıdır. 2) Risale fi Şerhi Tarifi Sıdk-il-Haber ve Kizbihi, 3) Risale fit-Tekaddüm.

Kaynak: Rehber Ansiklopedisi

Gelenbevi İsmail Efendi

Gelenbe

1790

1730

Şair Eşref

Logaritma

Şemsettin Günaltay