Rus besteci Çaykovski`nin 1891 yılında bestelediği son balesidir. Küçük Alman kız Clara Stahlbaum`un yeni yıl hediyesi olarak aldığı fındıkkıran oyuncağı ile ilgili rüyalarını konu alan büyü-masal tarzı bir eserdir. İlk defa 1892`de St. Petersburg`da sahnelenen Fındıkkıran Balesi, yeni yıl kutlamaları ile özdeşleşmiş ve pek çok bale topluluğu tarafından yılbaşında sahnelenmesi gelenekselleşmiştir. Dünyanın en çok sahnelenen bale eserlerinden birisidir.
Eserin Öyküsü Hakkında
Alman yazarı Ernst Theodore Amadeus Hoffmann değişik ülkelerdeki benzer halk öykülerinden yola çıkarak 1815`de Fındıkkıran ve Fareler Kralı (Der Nııssnacker und der Mausekönig) adlı bir öykü yazmıştı. Aynı öyküyü ünlü Fransız yazar Alexander Dumas hem uyarlama hem çeviri şeklinde 1844`te yayınlamıştır. Dumas, Hoffmann`ın öyküsündeki kasvetli havayı yumuşatıp bir masal havasına bürümüştü. Öykü, 1846`da Chapman ve Hail Yayınevi tarafından İngiltere`de Holfmann`a ve Dumas`a atıfta bulunnadan yayınlandı.Eserin Yaratılması ve İlk Sahnelenişi Hakkında
Fındıkkıran Balesi ilk defa 1892 yılında St. Petersburg Maryinski Tiyatrosu`nda sahneye konumuştur.Uyuyuan Güzel Balesi`nin bir sene önce gördüğü büyük ilgi üzerine St. Petersburg`daki Krallık Tiyatroları`nın 1890`larda yönetmeni olan Ivan Vsevolojsky, Dumas`nın Fındıkkıran öyküsünün iyi bir bale eseri olabileceğini düşünmüş ve Krallık Tiyatrosu`nun bale yönetmeni Fransız asıllı ünlü koreograf Marius Petipa`dan bir bale yaratmasını istemişti. Petipa hazırladığı detaylı librettoyu besteci Çaykovski`ye verdi. Besteci, konuyu beğenmemesine rağmen görevi kabul etti.
Sürekli güvensizlik nöbetleri geçiren ve eseri yaratacak ilhamı bir türlü bulamayan Çaykovski, bu arada New York Carnegie Hall`in açılış temsiline orkestra şefi olarak davet edilmişti. New York`a giderken eserin 1. sahnesinin taslaklarını yanında götüren besteci, yolculuk sırasında konakladığı Paris`te yeni icat edilmiş olan çelesta adlı enstrümanın sesini ilk defa duydu. İlahi bir çınlama sesi çıkaran ve klavyeli vurmalı bir müzik aleti olan çelesta, Çaykovski`ye şeker perisi`nin müziği için ilham verdi ve günümüzde bu enstrümanın sesi tüm dünyada şeker perilerini ve Noel`i canlandırır hale geldi.
Petipa`nın eserin provaları sırasında hastalanması üzerine sahneye koyma işi asistanı Lev İvanov`a kalmıştır. İvanov, esere Petipa`nın koreografisinden farklı olarak Çaykovski`nin bestesini ön plana çıkaran Kar Taneleri Dansı ve Şekerleme Perisi`nin Dansı`nı kattı.
Gala gösterisi 18 Aralık 1892`de gerçekleşti ve başarısızlıkla sonuçlandı. Şeker perisi rolündeki balerin Antonietta dell`Era seyircileri memnun edemedi; ayrıca çizimler ya kasvetli ya da kaba bulundu. Eleştirmenler Fındıkkıran`ı hiç sevmediler. Bu başarısızlığa rağmen ilerki yıllarda çeşitli koreografların eserde uyarlamalar yaparak sahnelemeleri sayesinde bale, kaybolup gitmekten kurtuldu.
Eserin Rusya Dışında Sahnelenmesi Hakkında
Fındıkkıran Balesi batıda ilk defa 1934`te, Londra`da sahnelendi. Rusya`da 1914-1918 yılları arasında Maryinsky Tiyatrosu`nun genel müdürlüğünü yapan Nikolay Sergeyev, sahnelenen tüm baleleri bir çeşit notasyon sistemiyle arşivlemişti. 1918`de Rusya`yı terkedip Paris`e geldiğinde tüm ünlü Rus balelerinin yazılı şeklini batıya getirdi. Dame Ninette de Valois, kendisini Londra`ya davet edince Sergeyev, kutular dolusu bale kayıtlarıyla Londra`ya gitti ve daha sonra Saddler`s Wells Tiyatro Balesi adını alacak olan Vic-Wells Balesi ile çalıştı. Fındıkkıran`ı batıda ilk defa Vic-Wells Balesi sahneledi.Fındıkkıran Balesi`nin başarıya ulaşması 1950`lerde gerçekleşti. Hem Londra Festival Balesi hem de New York Şehir Balesi, sıradan olmayan klasik bir bale sahneleme düşüncesiyle Fındıkkıran`ı güzel klasik danslar, iyi bir dekorla sahneye koydu ve başarı kazandı. O zamandan beri dünyanın her yerindeki bale merkezlerinde eser sahnelenmiş ve dünyanın en çok sahnelene bale eserlerinden birisi haline gelmiştir.
Fındıkkıran`ın Türkiye`de ilk sahnelenişi Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü tarafından 1968-1969 sezonunda Ankara`da gerçekleşmiş, baleyi Dame Ninette de Valois sahneye koymuş, koreografik düzenlemesini Richard Glasstone, Ivanov`un özgün koreografisine bağlı kalarak yapmıştır.
Fındıkıran Balesi`nin Sahneleri
Parti SahnesiStahlbaum ailesinin evinde yeni yıl partisi verilmektedir. Clara ve erkek kardeşi Fritz ile anne ve babaları dev yılbaşı ağacının altında dostlarıyla eğelenirler. Gizemli Vaftiz Baba Drosselmeyer çocuklar için bir çuval dolusu oyuncakla gelir. En güzel oyuncak, Clara`ya hediye edilen Fındıkkıran`dır. Kıskanan Fritz, oyuncağı kırar ancak Drosselmeyer tamir eder. Parti sona erdiğinde aile yatmaya gider ancak Clara Fındıkkıran`ı görmek için ağacın altına gelir. Kollarında Fındıkkıran ile uykuya dalar.
Savaş Sahnesi
Gece yarısı, garip şeyler olmaya başlar. Clara fare sesi sesi duyarak uyanır. Oda, Fareler Kralı`nın önderliğindeki bir fare ordusu ile dolar. Clara kaçmak ister ancak dev fareler onu durdurur. Öte yandan odadki oyuncaklar da canlanır Fındıkkıran komutasındaki kurşun askerler Fareler Kralı`nın ordusu ile savaşır ve ölür. Clara`nın terliğini Fareler Kralı`nın başına atmasıyla kral ölür ve komutanlarının cesedini taşıyan fareler odayı terkeder. Clara`nın Fındıkkıran için döktüğü gözyaşları onu canlandırır. Bir prense dönüşen Fındıkkıran, Clara`yı kendi ülkesi Karlar Diyarı`na götürür.
Karlar Ülkesi
Karlar Ülkesi`nde Prens ve Clara, kar tanelerinin dansı ile karşılanırlar.
Şekerleme Ülkesi
Clara, prensin eşliğinde Şekerleme Ülkesi`ne gider. Şeker Perisi`ne farelerle yaptıkları savaşı anlatırlar. Peri, onları ödüllendirmek için kutlama dansları sunar.
- İspanyol Dansı
- Arap Dansı
- Rus Dansı
- Çin Dansı
- Mirliton Dansı
- Çiçeklerin Dansı
Son olarak prens ile Şekerleme Perisi birlikte dans ederler.
Rüyanın Sonu
Clara, rüyadan uyanır ve kendisini Fındıkkıran`ı ile beraber evlerinin salonundaki yılbaşı ağacının altında bulur.
