Franz Joseph Haydn
Fransızca Franz Joseph Haydn kelimelerinin İngilizce karşılığı.n. Franz Joseph Haydn (1732-1809), Austrian composer who was very influential in the development of the classical symphony
Haydn, Avusturya'nın Rohrau bölgesinde bir arabacının oğlu olarak dünyaya gelir. Ailede müzikle uğraşan kimse yoktur ama babası müzik hayranıdır. Altı yaşındaki oğlunun müzik yeteneğini keşfedip Hainburg müzik okulunda eğitime başlatır. Henüz sekiz yaşında iken güzel sesini dinlemeye gelen Viyana'daki St. Stefan Kilisesi'nin koro şefi, onu korosuna katar. Sesi bozulana dek, dokuz yıl bu koroda söyleyen Haydn, aynı kilisede keman, ve org çalmayı öğrenir.
On sekiz yaşından sonra artık koroda söyleyemediğinden küçük orkestralarda görev alıp müzik dersi vererek, müzik eşlikçiliği yaparak yaşamını kazanır. 1755'te meslekten müzikçi olan tek öğretmeni Porpora ile tanışır. Porpora, Haydn'a şarkı söyleme tekniği, besteleme yöntemleri kadar İtalyanca da öğretir. Bu arada Viyana'nın ileri gelen müzikçileri ve müziğe ilgi duyan çevresi ile tanıştırır. Haydn, 1759'da Kont Morzin'iu Bohemya'da, Lukavec'teki şatosunda müzik yönetmenliğine başlar. 1761'e dek süren bu görev sırasında ilk besteleri de filizlenir.
C. P. E. Bach benzeri klavsen ve piyano parçaları, dinsel çalışmalar ve birkaç divertimento (eğlence müziği). 1760'ta Maria Keller ile evlenir. 1761'de Prens Paul Anton Esterhazy'nin Eisenstadt'daki sarayında başladığı görev, ona yaşamı boyunca hizmetinde kalacağı Esterhazy ailesinin kapılarını açar. Haydn prensin on beş müzikçisini yönetmekle, topluluğa yeni besteler sunmakla ve müzik kitaplığım düzenlemekle yükümlüdür.
1762'de Prens Anton'un ölümüyle Haydn'ın besteciliğini destekleyen, müzik hayranı Prens Nikolaus başa geçer. Haydn, artık her hafta iki opera ve iki konser yönetmelidir. Bu nedenle sürekli yeni besteler yetiştirmek durumundadır. Yaşamı boyunca yazdığı 25 operasının çoğu, 107 senfonisinden 85'i, 83 yaylı çalgılar kuvarteti-nin çoğu, 1761 ile Prens Nikolaus'un ölüm tarihi olan 1790 arasında ortaya çıkmıştır. Bu arada birçok oda müziği yapıtı ban/ton adlı viyol benzeri bir çalgıyı içerir. Çünkü Prens Nikolaus baryton çalar ve onun da oda müziklerinde yer alması için Haydn, sonradan adı bile unutulan bu çalgı için sayısı 150'yi aşan beste yapmak durumunda kalır.
Bu dönemde yazdığı operaların çoğu, zamanın ünlü Venedikli sanatçısı Carlo Goldoni'nin metinleri üstünedir ve gülünçlü, derin düşünce taşımayan yapıtlardır. Artık Haydn'ın ünü yalnız Viyana'ya değil, tüm Avrupa'ya yayılmıştır ve Esterhazy Sarayı'ndaki konser ve operaları dilden dile dolaşmakta, saraya ziyaretçi yağmaktadır. Haydn her çeşidinden yeni bir şeyler üretmek için çırpınışları sırasında yazdığı bir korno konçertosu için şu notu düşer: "Uykumun arasında yazıldı".
1768-74 arası Haydn'ın Fırtına ve Gerilim akımına kapıldığı, yeni stil ve biçim arayışında olduğu yıllardır. Minör tonlarda, duyarlı ve tutkulu yapıtlar besteler. Veda Senfonisi ve Güneş Kuvartetleri (Öp.20) bu dönemin ürünleridir. Esterhazy Sarayı'na gelen pek çok sanatçıyla tanıştığı halde Haydn'ın içinde uzaklara gitme özlemi yatmaktadır. Özellikle operanın beşiği olan İtalya'ya, canlı birer müzik merkezi olduğunu işittiği Paris'e, Londra'ya! Ancak Prens Nikolaus onun hiçbir yere ayrılmasına izin vermez. Yurtdışından, Avrupa'nın değişik köşelerinden ısmarlanan yapıtları da yetiştirmektedir: Örneğin 6 Paris Senfonisi (1784), Napoli kralının ısmarladığı konçertolar (1786) gibi. Bu arada 1785'te Mozart ile tanışır. Yaşamları boyunca iyi bir dostluk ve karşılıklı alışveriş içinde kalırlar.
1790'da Prens Nikolaus'un ölümüyle Haydn'a yüksek bir emeklilik ödentisi kalır. Yeni prens hiç müzik meraklısı değildir. Haydn'a bir müzik direktörü gibi davranır ama tüm müzik topluluğunu da dağıtır. Böylece Haydn artık dilediği yönde beste yapmakta ve geziye çıkmakta özgürdür. Londra'dan ünlü emprezaryo Johann Peter Solomon (1745-1815)'un çağrısını değerlendirir. Elli dokuz yaşındaki besteci için dilini bilmediği bu ülkeye gitmek büyük bir maceradır. Haydn, 1791 yılının ilk günü Londra'ya varır ve orada on sekiz ay geçirir. Gerek Londralılar, gerek saray çevresi ve gerekse üniversite çevresi, Haydn'ı sevgi ve saygı ile sararlar.
Oxford Üniversitesi kendisine onursal doktora verir. Londra'nın canlı müzik yaşantısı ve konserlerden elde ettiği gelir, onu mutlu etmiştir. 1792'de Viyana'ya döner ve o yıl genç Beethoven'a ders vermeye başlar. Beethoven, Haydn'ın bestelerine hayrandır; oysa kişiliklerindeki farklılık nedeniyle bir türlü anlaşıp dostluk kuramazlar. 1794'te Solomon'un bir başka konser dizisine çağrısı üzerine yeniden Londra'ya gider. Bu ikinci gezi birincisinden de başarılıdır.
Haydn'ın Londra Senfonileri (No.93-104) başlığını verdiği 12 senfonisi bu türün en başarılı örnekleridir. Sürpriz Senfonisi, ikinci, ağır bölümünde "uyuklayan hanımları uyarmak için" birden vurulan davulun sesiyle ünlenmiştir. Saat Senfonisi'nin ikinci bölümündeki tik-tak temposu ona bu ismi verir. Mucize Senfonisi ise ilk çalınışının alkışı sırasında dinleyicilerin üstüne düşen kocaman bir avizenin kimseyi incitmemiş olmasından bu başlığı almıştır ve bu dizinin sonuncusu Londra Senfonisi'dir.
1795 yazında Haydn, zengin ve mutlu bir adam olarak Viyana'ya döner. Artık uluslararası düzeyde tanınan ve sayılan bir bestecidir. Esterhazy Prensi Anton ölmüş ve Prens II. Nicholas müziğe daha meraklı çıkmış, Haydn'ı yeniden çağırmıştır. Haydn artık saray müzikçiliği işlerini başkalarına devredip kendini tümüyle besteciliğe adar. Prensin dinsel müziğe yakınlığı nedeniyle 1796-1802 yılları arasında 6 missa besteler. Bu arada gönlüne yakın bir büyük yapıtın peşindedir: Yaratılışın öyküsü! Yaratılış Oratoryosu gerçekten de Haydn'ın müzik tarihine armağan ettiği bir başyapıttır. Hemen ardından Baron van Swieten'ın işbirliği ile, James Thomson'un Mevsimler adlı şiirinden kaynaklanan bir oratoryo besteler.
Oratoryo'nun 1801'deki ilk yorumu büyük başarıdır. Her iki oratoryo da insanın doğal yaşamdaki saf yönlerini, doğallığın güzelliğini anlatmaktadır. Haydn'ın son kez halk arasında görünmesi 27 Mart 1808 tarihinde, Yaratılış'ın bir grup üniversiteli amatör sanatçı tarafından yorumlandığı konserde olur. 31 Mayıs 1809 günü öldüğünde Napolyon'un orduları Viyana'yı bombalamaktadır. Haydn'ın cenazesi, kalabalık Fransız generallerinin arasında, Mozart'ın Recjiımn'i ile kaldırılır. Ölümünden sonra, Klasik Stil'in yaratıcısı olarak müzik tarihine geçer. Her zaman yalın bir halk kökeninden geldiğini belirterek, bilgiçlikten, soyluluk taslamaktan uzak durmuştur. Bu alçakgönüllü ve içten tutumu da yapıtlarına yansır.
Haydn, bir harika çocuk değildir. Yorumcu ve besteci olarak kariyere geç sayılacak yaşlarda başla r. Kalıcı yapıtlarını otuz yaşından sonra besteler. Eğer Haydn da Mozart gibi 35 yaşında ölseydi, bugün onu müzik tarihinin sayfaları arasında anmamı/, çok zordu. Haydn'ın yapıtları Amerikalı katalogcu Anthony van Hoboken tarafından HOB sayılan ile düzenlenmiştir: Örneğin HOB. 100 sayılı Askeri Scnfoui'si, içerdiği pek çok vurmalı çalgıdan ötürü, Türk mehter müziğinin etkisindedir.
HAYDN'IN KUVARTETLERİ
Haydn'ın yaylı çalgılar kuvartetleri amatör müzikseverlerin bir araya gelip düzenledikleri müzik akşamları için yazılmıştır. Dört çalgıya da eşit rol dağıtan Haydn, bu yapıtları alımlı kılmak için hep yenilikler denemiştir. Kullandığı biçim aslında tıpkı senfonilerinin biçimine benzer; tek farkı senfonilerdeki ağır giriş yoktur.Dört bölümden oluşan kuvartetlerde ilk ve son bölüm canlı, ikinci bölüm ağır ve üçüncü bölüm menuet gibi bir dans temposundadır. Ağır bölümde birinci keman genel olarak süslü motiflerle temel ezgiyi bezer. Son bölüm ise çoğu zaman bir füg niteliği taşır.
Haydn'ın yaylı çalgılar kuvartetleri setler halinde yazılmış ve basılmıştır. Besteci Özellikle oda müziklerini, her /aman tanıdık kişilerin, bildik çevrelerin yorumu için besteler; eğer hiç tanımadığı bir çevreden kendisine eser ısmarlanmışsa mutlaka yorumlayacak kişilerin yetenek ve niteliğini araştırırmış. Bu nedenle kuvartetlerinde de her çalgı partisinin belli bir kişinin karakterine göre yazıldığı söylenir.
HAYDN'IN BAŞLICA YAPITLARI
Operalar: (11 tane) La Canterina (1766); II Mondo della Luna (1777); L'isola disabitata (1779); La fedelta premiata (1780), Armida (1783). Ayrıca 5 kukla operası vardır.Oratoryolar: Son yedi söz (Die sieben letzten Worte un-seres Erlösers am Kreuz) (1796); Yaratılış (Die Schöpfung) (1798); Mevsimler (Die Jahreszeiten) (1801).
Koro müziği: 14 Missa (1750-1801).
Solo vokal müzik: Solo kantatalar (Naxos'lu Arianna-1789); vokal kuvartetler, triolar, kanzonetler ve ingiliz halk ezgileri uyarlamaları.
Senfoniler: (106 tane) No.6 Sabah (Le Matin) No.7 Öğlen (Le Midi) No.8 Akşam (Le Soir) (1761); No.22 Filozof (The Philosopher) (1764); No.45 Veda (Farewell) (1772); No.49 Tutku (La Passione) (1786); No.59 Ateş (Feuer) (1778); No.73 Av (La Chasse) (1781); No.82-7 Paris Senfonileri, No.92 Oxford (1789); No.93-104 Londra Senfonileri: No.94 Sürpriz (Surprise) (1791); No.100 Askeri (Military) No.101; Saat (Clock) (1794); No.104 Londra (1795).
Konçertolar: Çello konçertoları-Do Majör (1765); Re Majör (1783); Klavsen(piyano) konçertoları-Sol Majör ve Re Majör (1765); 8 org konçertosu. Keman konçertoları no.1-3 (1765); Konsertant Senfoni (1792).
Yaylı çalgılar kuvartetleri: (70 tane) Op.20 No. 1-6 (1772); Op.33 No.1-6 (1781); Op.50 No.1-6 (1787); Op.54 No.1-3 (1788); Op.55 No.1-3 (1788); Op.64 No.1-6 (1790); Op.71 No.1-3 (1793); Op.74 No.1-3(1793); Op.76 No.1-6 (1797); Op.77 No.1-2 (1799); Op.103 (tamamlanmamış) (1803).
Diğer oda müzikleri: 32 piyanolu trio. Baryton için triolar, yaylı çalgılar trioları, üflemeliler için beşliler.
Klavye için yapıtlar: 52 sonat (1761-94); çeşitlemeler (1793).
