Türkçe Bilgi: Erzurumlu İbrahim Hakkı

18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Batı ve Doğu kültürlerini bir arada aktarmaya çalışan önemli düşünürlerden birisi de Erzurumlu İbrahim Hakkı, 1703'de Hasankale'de doğmuştur. 1747'de İstanbul'a gitmiş ve Sultan I. Mahmud'un Saray Kütüphanesi'nde çalışmaya başlamıştır. Daha sonra müderrislik yapmasının uygun olduğu düşünülerek Erzurum Abdurrahman Gazi Zaviyedarlığı'na atanmıştır. 1755'te bir kez daha İstanbul'a giden İbrahim Hakkı, 1757'de Hasankale'ye dönmüş ve ünlü eseri Marifetname'yi yazmaya başlamıştır. 1798'de ölmüştür.

Eserlerinde güzel ahlakı, dini heyecanı, ilahi aşkı işleyen İbrahim Hakkı, aynı zamanda bilim, bilimin önemi ve bilimsel faaliyetlerin değerini de vurgulamıştır. Bu amaçla bir çok eser kaleme almıştır. Ancak onun en çok tanınan eseri ise Marifetname'dir. Doğu ve Batı biliminin birlikte verilmeye çalışıldığı ansiklopedik bu kitap, nazım ve nesir şeklinde kaleme alınmış, ağdalı bir dille yazılmış hacimli bir kitaptır. Kitabın değişik tarihlerde bir çok baskısı yapılmış, ayrıca Fransızca ve Farsçaya da çevrilmiştir. Bu da onun yazıldığı tarihten sonraki dönemlerde de ilgi çektiğini göstermesi bakımından önemlidir.

Eser bir giriş, üç anabölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Girişte evrenin yaradılışı, gökler, melekler, cennetler, Güneş, Ay, yıldızlar, Ay ve Güneş tutulması, Kaf Dağı, Arz'ın katmanları, cehennem, Adem'in yaratılışı ve kıyamet belirtileri gibi konularda açıklamalar yer almaktadır.

Birinci bölüm hikmet, felsefe ve tasavvufla ilgilidir. Maddenin mahiyeti, arazlar, akıllar, ruhlar ve varlığın temelini oluşturan dört unsur konusunda bilgiler içermektedir. Yine bu bölümde aritmetik, geometri, astronomi ve astroloji, denizlerin ve karaların yararları, iklimler, yeni ve eski astronomi sistemleri, madenler, bitki ve hayvanlar alemi, ve evrim konusunda bilgiler verilmiştir.

İkinci bölümde ise insan anatomisi, canlı fizyolojisi, insanda yapı ve karakter arasındaki ilişkiyi ele alan kıyafetname bölümü, rüyalar, ruh ve beden temizliği, yemek ve uyku rejimi, cinsel ilişki, ölümün gerekliliği, ruh ve beden ikilemi, ruhun bedenden ayrılması konuları işlenmiştir.

Üçüncü bölüm ise, insan için bilginin önemi, Kuran'ın bu konularda sağladığı yarar ve önem, öteki dünya, akıl, zikr ve özellikleri, evliya hikmeti ve faziletleri gibi konulara ayrılmıştır.

Sonuç bölümünde ise ahlak ve görgü kuralları ele alınmıştır. Burada güzel ahlakın öneminden, eğitim ve öğretimin ilkelerinden, köle ve efendisinin davranış esaslarından, akrabaların birbirlerine nasıl davranması gerektiğinden, velilerin ve fakihlerin davranışlarının nasıl olması gerektiğinden söz edilmiştir.

Kitap incelendiğinde, Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın üzerinde en çok durduğu konunun astronomi olduğu görülür. Burada Batlamyus ve Copernicus kuramları hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir. Eski ve yeniyi kaynaştırma isteğinin güzel bir örneği olan bu anlatımında İbrahim Hakkı aynı zamanda, Dünya'nın yuvarlaklığını göstermek için daha önceden bilinen bir çok delili sıraladıktan sonra, gezegenler, yere olan uzaklıkları, burçlar, diğer yıldızların ve gezegenlerin Güneş'e göre pozisyonları hakkında da bilgiler vermiştir. Yine yapıtta Doğu ve Batı yarıkürelerinin haritaları verilmiş, Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları oldukça güzel bir şekilde gösterilmiştir.

İbrahim Hakkı'nın üzerinde durduğu diğer bir konu da canlı yapısı ve işlevidir. Ona göre, insanın kemiği, kası, ve çeşitli organları hakkında bilgi sahibi olmak Yüce Tanrı'yı anlamak, onun büyüklüğünü, sanatının gücünü kavramakta yararlı olacaktır.

Marifetname'nin en ilginç kısımlarından birisi de Kıyafetname adı verilen kısmıdır. Manzum olan bu kısımda karakterle insan yapısı arasındaki sıkı ilişkiyi göstermeye çalışmıştır. Bu konuya duyulan ilgi aslında oldukça eskidir. Eski Yunan ve Çin'de bu konuya ilişkin açıklamalar bulmak olanaklı olduğu gibi, daha sonraki dönemlerde de konu yaygınlığını korumuş ve 19. yüzyılda psikolojinin ilgi alanına girmiştir. Mesela, Sigmund Freud ve Carl Gustav Jung da konuyla ilgili açıklamalarda bulunmuşlardır. Daha sonra, Dr. Kretschner 400'e yakın hastası üzerinde yaptığı araştırmalar sonucu, çehre ve kafa yapısı ile beden yapısı arasında sıkı bir ilişki olduğunu göstermiştir. Ancak konunun bilimselliği hala tartışmalıdır.

Erzurumlu İbrahim Hakkı

1780

Kıyafetname

1703

Marifetname

Tuba (ağaç)

Türk Halk edebiyatı

Palandöken