Türkçe Bilgi: Erbil Atabeyliği

Erbil Atabeyliği on iki ve on üçüncü yüzyıllarda merkezi Erbil olmak üzere Kuzey Irak ve Güneydoğu Anadolu’da Zeyneddin Ali Küçük bin Begtigin tarafından kurulan beylik. Bunun için Begtiginliler de denilmektedir. Zeyneddin Ali, Musul atabeglerinden İmadeddin Zengi’nın kumandanlarından idi. İmadeddin Zengi, 1131 senesinde Erbil’i ele geçirince, bölgeyi Zeyneddin Ali’ye verdi. 1144 senesinde Musul naibliğine tayin edilen Zeyneddin Ali, Zengi’nin ölümünden sonra, onun evladını ve hükumetini koruyanların başında yer aldı. Elindeki kuvvetlere rağmen velinimetine sadakat göstererek, Zengi’nin oğlu Seyfeddin’e ve onun ölümünden sonra da Kutbeddin’e bağlı kaldı. Erbil, Şehrezur, Tikrit, Sincar, Musul ve Harran gibi şehirler onun hakimiyetindeydi. Ömrünün sonlarına doğru Zeyneddin Ali, oğlunun Erbil’de yerine geçmesini emniyet altına alarak, idaresi altındaki yerleri Musul Atabegi Kutbeddin’e bıraktı. Cesur, adil, cömert ve ilim sahiplerinin koruyucusu bir zat olan Zeyneddin Ali, 1168 senesinde Erbil’de vefat etti.

Zeyneddin Ali’nin yerine on dört yaşındaki Gökböri geçti. Fakat Erbil valisi ile arası açık olduğundan, vali Kaymaz onu ülkeden uzaklaştırıp, yerine kardeşi Zeyneddin Yusuf’u geçirdi. Gökböri, Musul Atabegi İkinci Seyfeddin Gazi’nin hizmetine girdi. Bunun üzerine Gökböri’ye ikta olarak Harran bölgesi verildi. 1183 senesinde düşmanı olan vali Kaymaz, Musul valiliğine getirilince, Gökböri, Selahaddin Eyyubi’ye tabi oldu. Selahaddin-i Eyyubi, kız kardeşi ile evlendirerek, Urfa ve Samsat’ın idaresini ona verdi. Gökböri, Selahaddin-i Eyyubi’nin Haçlılara karşı yaptığı savaşlarda Suriye ile Filistin’in zabtında önemli rol oynadı.

Erbil hakimi olarak görünen Zeyneddin Yusuf’un ilk devrelerinde yönetim, fiilen vali Kaymaz’ın elindeydi. Kaymaz, Musul’a vali tayin edilince, Yusuf, Atabegliğin idaresini ele aldı. Onun da 1190 yılında ölümü üzerine Muzafferüddin Gökböri, Atabegliği tekrar eline geçirdi.

1193 senesinde Selahaddin-i Eyyubi’nin ölümüne kadar Eyyubilere bağlı kalan Gökböri, önce Zengilerin Musul kolunu zayıf düşürmeye çalıştı. Bu hususta Eyyubiler ile ittifak kurdu. Ahmedililerden Alaeddin Kara Sungur ile birleşerek, İldeniz Atabegi Ebu Bekr bin Pehlivan’ın idaresindeki azerbaycan’a sefer düzenledi. Fakat Irak-ı Acem hakimi Şemseddin Aydogmuş’un müdahalesi ile geri döndü. Sonraları genişleme siyaseti gütmekte olan Eyyubileri tehlikeli görmeye başladı ve onlara karşı olan ittifaklarda yer aldı. Musul’da idareyi ele geçiren Atabeg Bedreddin Lü’lü ile mücadele etti. 1220 senesinde Moğol tehlikesiyle karşı karşıya kalan Gökböri, Celaleddin Harezmşah’a tabi oldu ise de ülkesini tahrib olmaktan kurtaramadı. 1232 senesinde Erbil’de vefat eden Gökböri, erkek evladı olmadığından, ülkesinin halifeye verilmesini vasiyet etti. Onun ölümü üzerine, Bağdat’taki Abbasi halifesinin kuvvetleri Erbil’e gelerek şehri teslim aldılar.

Erbil Atabegliğinde Muzafferüddin Gökböri, kültür ve imar faaliyetlerinin yanısıra, sosyal yardım müesseseleri kurmakla da dikkati çekti. Camiler, hankahlar, medreseler ve hastahaneler yapdırdı ve bunların masrafını karşılamak için vakıflar tahsis etti. Erbil surlarını tamir ettirdi. Çarşılar yaptırıp sokakları düzelttirerek, Erbil’i büyük bir şehir haline getirdi. Bir kültür ve sanat merkezi olan Erbil’de heryıl Resulullah efendimizin doğum günü muhteşem merasimlerle kutlanırdı. Dörtbir taraftan gelen alimler, insanlara vaz ve nasihat eder, mevlid merasimlerine ayrı bir renk verirlerdi.

Gökböri, Haçlılarla bizzat savaşmasının yanında, esir düşmüş Müslümanları da fidyesini vererek kurtarırdı. Yaptırdığı hastahaneyi haftada iki defa ziyaret eder, hastaların muhtaç akrabalarına nafaka gönderirdi. Bir dul hanımlar evi ile yetimhane yaptırdı. Annesiz süt çocuklarına süt anneleri tuttu.

İlim sahiplerini göseten Muzaffereddin Gökböri’nin sarayında Mübarek bin Ahmed, Erbil Tarihi’ni, İbn-i Hallikan Vefeyat-ül-A’yan’ını yazdı.

Erbil Atabeglerinde, Büyük Selçuklulara benzer bir teşkilatın bulunduğu anlaşılmaktadır. Hükümdar ile hükumet arasındaki irtibatı temin eden görevlilere hacib, bunların başkanlarına da hacib-ül-hüccab denirdi. Saray teşkilatında hacib-ül-hüccab’dan sonra en yetkili görevli üstad-üd-dar idi. Bu şahıs saraya ait umumi masraflardan ve mutfağın denetiminden mesuldü. Sarayın ve hükümdarın korunması ile görevli muhafız birliği olan candarların reisine emir-i candar denirdi.

Beyliğin en önemli işlerinin görüldüğü bir büyük divan vardı. Bu divanın vezir dışındaki üyeleri; müstavfi, müşrif, münşi ve arız-ül-ceyş idi.

Kaynak: Rehber Ansiklopedisi

Erbil Atabeyliği

Erbil Beyliği

Beyteginliler

Böriler

Türk Tarihi

Kürdistan

Zengiler

Anadolu Selçuklu Devleti

Büyük Selçuklu İmparatorluğu