Türkçe Bilgi: El-Biruni

Abu'l-Reyhan Muhammed Bin Ahmet El-Biruni El-Harizmi

O, sadece Türk ve İslam dünyasının değil, dünyanın en büyük bilim adamlarından biri sayılmaktadır. O, Ceyhun nehri kıyısındaki Hive kasabasında doğmuştur. Gazne'de de ölmüştür.

Gerçek bir bilim adamı ve filozof olan El-Biruni'nin çalışma alanları çeşitli olup, başlıcaları matematik, astronomi, etnografya ve tarih'tir. Kendisi Türk'tür ve O'nu Arap ya da Acem olarak göstermek isteyen Avrupalılara da daima karşı çıkmış tır. Ancak Arapçayı çok iyi bildiği ve kullandığı için bu gibi yanılgılara düşülebilmektedir.

O'nun yaşamında, yaşadığı çağın siyasi gelişmelerinin izleri vardır. O henüz 23 yaşında olduğu bir sıra da, bu gibi nedenlerle ülkesinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Gürganç yani Cürcaniye adıyla bilmen kasabaya yerleşmiştir. Bir süre sonra kuzeye gidecek ve "Şems-ül Meani Ka-buse"ye katılacaktır. 10-12 yıllık bir aradan sonra tekrar ülkesine döndüğünde, ülkesini yönetmekte olan Harzemşah Memun tarafından hoş karşılanacaktır ve itibar görecektir. Daha sonra bu Halife'nin oğlu Ebu-el-Abbas Ali' ye danışman olacaktır. Harzemşah bir suikastta öldürülmüş ve ortalık yeniden karışmıştır. Sultan Mahmut Sebüktekin bütün Harzem ülkesini kendisine bağlamıştır. Böylece Biruni için yepyeni bir dönem başlamıştır. Sebüktekin Birani'yi kendisine damşman seçince, Gazne'ye gitmek ve oraya yerleşmek zorunda kalmıştır.

Sonunda bilimsel çalışmalara yö-nelebilmek için huzurlu ve uygun bir ortam bulabilmiştir. Öyle anlaşılıyor ki bilimsel çalışmalarına bir hayli ilerleyen yaşına rağmen başlayabilmiştir. Bir ara, Sultan'in da is -teğini dikkate alarak, Hindistan'a da gitmiştir. Hindlilere ait derin araştırma kayıtlan bulunmaktadır. Bu uygarlığın, dil, din ve geleneklerini, bilimde ve matematikteki çalışmalarım, karşılaştırmalı bir anlatımla bir kitapta toplamıştır. Bu kitabı halen İstanbul'da Köprülü Kütüphanesinde, 1001 sıra no.da kayıtlı bulunmaktadır.

O'nun çevirileri de ünlüdür. Seçtiği eserler genelde pozitif bilimler ile ilgilidir. Yunan, Hİnt ve Arap bilim adamlarının ürettikleri en gözde kitapları incelemiş, büyük bir kısmının çevirisini yapmıştır. Hindistan'da olduğu süre içinde, Sanskritçe'yi de öğrenmişti. Arapça ve Farsça'yı da çok iyi bilmektedir. O eserlerini hep Türkçe yazmıştır. 63 yaşına geldiği yılda, 113 adet yapıta adını yazdırmış bulunuyordu. Bunlar astronomi, matematik, tıp, coğrafya, takvim ve felsefe olarak sıralanabilecektir.

Konularını seçmesi ve işlemesi sırasında kullandığı üslup ve açıklama için kullandığı teknik hayli yeni sayılmaktadır. Bu nedenle O'nun bu çalışmaları Asya'da bir bilim röne-sansı olarak kabul edilmiş ve kurucusu olarak da El-Biruni görülmüştür. O'nun Eski Yunan bilim ve felsefesine olan hayranlığı ve ilgisinden ötürü O'na "Hint kapılarında bir Eflatun " derlerdi.

Matematikteki çalışmaları da çeşitlilik göstermektedir. Bunların içinde "durumlar hesabı"denilen ve içeriği Varyasyon, Kombinezon ve Permü-tasyon konularından oluşan, eşyanın ve nesnelerin düzenlenmesi ve bu düzenlerin sayılması problemlerini ilk kez O incelemiştir.

Seriler ve bunların toplamları ile il-ili tezler oluşturuyor, ortogonal si-indirik projeksiyon hakkında, trigo-Inometriden de yararlanarak, daire-kiriş hesapları yardımıyla bunların jeodezik uygulamalarına dair yeni buluşlar yapıyordu.

Trigonometriyle ilgili kitabında, bulunduğu çağ itibariyle önemli sayılabilecek bazı yenilikler göze çarpıyordu. Bunların başında, trigonometride cosinüs teoremi olarak bilinen ilişkiyi ilk kez ortaya koyan kişi olmuştum Düzgün poligon çizmek (O özellikle 9 kenarlısı ile ilgilenmiştir), bir açıyı üç eşit parçaya bölmek gibi özel problemlerle ilgilendiği görülmektedir. Bir de üçgenin alanını veren bir formül yaptığı ve bunun kenarlar cinsinden hesaplanacağı anlaşılmaktadır. Formül şudur: s = V2 (a+b+c) olmak üzere, üçgenin A alanı A = Vs(s-a)(s-b)(s-c) ile hesaplanabilecektir. O'nun matematiğin dışında, diğer alanlarda yaptığı çalışmalar da hayli ilgi toplamıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: - hidrostatiğin bazı yasalarını bulmuştur. - ışığın yayılma hızı hakkında bil-ler oluşturmuştur. Bunların sınırlı bir hız olduğunu söylemiştir. - gözlem yoluyla güneşin bazı hareketlerini incelemiştir. coğrafyaya ilişkin çalışmalar yapmıştır. - bitki biyolojisi alanında da çalışmalan vardır. - deniz suyunun tuzluluğunu incelemiştir. - ilaç kavramı ve eczacılık hakkında çalışmalan ve önerileri vardır. O'nun hayli eser verdiği bilinmektedir. Bunlann önemli olanları aşağıya çıkanlarak incelenmiştir. Bu kitaplann bir çoğu, başta trigonometri kitabı olmak üzere, batı dillerine çevirileri yapılarak Avrupa'da kullanılmıştır. Trigonometri kitabı 1907 yılında bu kez Almancaya çevirilerek yayımlanmıştır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır: - El-Asarü 'l-Bakiye Ani 'l-Kuruni' Haliye zamanlardan yapıtlar, Bu eserini 1000 yılında, 27 yaşında olduğu yıl tamamlamıştır. Bu eserinde, ölçtüğü bu ekliptiğin eğim açısı vardır ve bu açı 23° 27' olarak verilmiştir. Bu konudaki çalışmalanna 995 yılında başlamıştır. - Tahkik ma li 'l-Hind (ya da Tari-hü Hind) Tarihi, Hindistan ve Hintliler hakkında geniş bilgiler içeren bir yapıttır. Bu ülkenin ve uygarlığın dini, felsefesi bilimi, edebiyatı, coğrafyası ve gelenekleri hakkında bilimsel bir dil ve araştırmaya dayalı ender eserlerden biridir. - El-Kanunü 'IMes 'udi fi 'l-Heyeti ve 'n-Nücum...

1030 yılında tamamladığı bu kitabının içeriği matematik ve astronomi konulanndan oluşmaktadır. Bir çeşit ansiklopedi olan bu eser Gaz-ne'li Mahmud'un oğlu Sultan Mes' ud'a ithaf edilmiştir. Kitapta bir çok yeni konu ve buluş vardır. Trigonometriyle ilgili bir bölüm de bulunmaktadır. -Makaalid el-ilmi el-Hey 'e ma Yuhde s fi basit el Küre [Astronomide küresel şekilleri tanımlayan anahtarlar Bu makalesinde, trigonometriyle ilgili bazı teoremlerin kanıtları ve rilmiştir. Bu kanıtlar daha sonra övgü almıştır.

Kitab-üssaydele Fittıp adlı eserinde daha çok matematik konulan ve özellikle sayılara ilişkin çalışmaları yer almıştır. Bu kitabındaki bazı açıklamaları günümüzde dahi ilgi uyandıracak derecede çarpıcı belirlemelerdir. Hindlilerin rakamları buluş ve değerlendirişine ilişkin bu bilgilerden Arap ve Türk dünyası matematik bilginlerinin nasıl etkilendiğini açıklamaya çalışmaktadır.

- Tahdidü nihayati 'l-ama-Unli-tashih-I mesafeti 'l-mesakin. Bu eserinde Hindistan ve Afganistan'daki jeoloji gözlemleriyle ilgili bilgiler bulunmaktadır.Bunlann incelenmesi sırasında kullanılan geometri konularından ve problemlerinden sözeder. Trigonometrik fonksiyonların incelenmesi sırasında birim gember' in kullanılması fikrini ilk kez ö-neren O'dur. "Birim çember", yarıçapı 1 birim olan çemberdir. Bunun, incelemelerde çok kolaylıklar sağlayacağını özellikle belirtmiştir. Yukarıda sıralananlar dışında diğer eserleri de şunlardır: - El-Hind [1], - Kitab-til Patanjali 'l-Hindi, - Kitab-ül istihrac-ül-Etvarfi 'd- Daire bi kavs-il-hatt-il-Münha-yil Vaki Fiha [Dairedeki kirişlerin dairenin çember parçasının kavsi hesabıyla çıkarma kitabı. - Kitab-ül-Teftnmfi Evaili Sınaatit-Tencim - Kitab-ül-Cemahir fi Ma 'rifeti Cevahir tanınmasına dair topluluk kitabı - Makale fi istihrac-i Kadr-al-ardbi rasadı inhitat-ul u/k an Kulel-ul Cibal başlarında yapılan ufuk alçalması gözlemi yardımıyla yer boyutlarının belirlenmesi.

Bu makalesinde, kendi çalışmalarına dayanarak yer yarıçapının değerini açıklamıştır. Bu hesaplar sonucunda O, yer yançapını 6243,54 km olarak belirlemiştir. Oysa Hindistan Hind adlı eserinde yine bu konuda verdiği bir başka değer vardır ki yer yarıçapını orada daha farklı olarak 6324,66 km vermiştir. Bu ise gerçeğe daha yakındır.

O çok yönlü kişiliğiyle bir çok bilim dalında konu edilmiştir.

El-Biruni

misafir - 9 yıl önce

Birûni

Süleyman El Biruni

El Paso

El

El Salvador

El Padul

El Pinar

El valle