Tarihsel Gelişimi
1950’lilerin başlarında, Kızıl Ordu’nun İkinci Dünya Savaşı sonunda ele geçirdiği ülkelerin siyasi ve toplumsal yapısı az çok Sovyetler Birliği’ninkine benziyordu. Toprak ve sanayi millileştirilmiş ve geriye önemli sayılabilecek büyüklükte herhangi bir burjuva mülkiyeti kalmamıştı. İktidar, sosyalizmi inşa etmekte olduğunu iddia eden monolitik Stalinist partilerin elindeydi.Buna karşılık bu devletlerle Sovyetler Birliği arasında, kökenleri itibariyle önemli bir farklılık vardı. Sovyet Devleti, daha sonra ihanete uğrayan muzaffer bir proleter devrimi ile kurulmuştu. Doğu Avrupa devletleri ise işçi sınıfının aktif desteği şöyle dursun, bu sınıfın şiddetli bir biçimde baskı altına alındığı koşullarda ortaya çıktı.
Stalin, başlangıçta Doğu Avrupa’da büyük çaplı millileştirmeler yapmayı amaçlamıyordu. Stalin’in dış politikası, iç politikası gibi, tek bir egemen saik tarafından belirleniyordu: Sovyet bürokrasisinin kendisini koruması. Stalin’in temel endişesi İkinci Dünya Savaşı’nın Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki gibi bütün Avrupa’yı kasıp kavuran yeni bir işçi sınıfı ayaklanma dalgasını tetiklemesiydi. Böyle bir devrimci dalga Sovyet işçi sınıfını Stalinist rejime karşı ayaklanmaya teşvik edip rejimin sallanmasına neden olabilirdi. Bu nedenle Stalin’in savaş tarafından temelleri sarsılmış olan burjuva rejimlerini yeniden kurmakta yaşamsal bir çıkarı vardı.
Aynı zamanda, Moskova bürokrasisi az daha Sovyetler Birliği ’nin mahvına yol açacak olan Alman saldırısının şoku nedeniyle hala ayakta zor duruyordu. Bürokrasi başka bir emperyalist saldırıya karşı belirli garantiler istiyordu.
Sovyetler Birliği ile Amerikalı, Britanyalı ve Fransız müttefikleri arasında yapılan Tahran, Yatla ve Postdam konferanslarında varılan anlaşmaların arka planında bunlar yer alıyordu. Sovyetler Birliği ’ne, batı sınırlarını kapitalist Avrupa’dan ayıracak olan bir dizi tampon devlet - Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan ve belli bir ölçüde Yugoslavya ve Arnavutluk- üzerinde denetim kurma hakkı tanındı. Almanya, Sovyetler Birliği , Amerika Birleşik Devletleri, Britanya ve Fransa tarafından ortaklaşa yönetilecek ve dört işgal bölgesine bölünecekti.
Tampon devletler üzerinde denetim hakkı tanımak emperyalist güçler açısından verilmiş büyük bir ödün değildi. Bu ülkelerde burjuvazi çok zayıftı ve Nasyonel Sosyalistlerle yapmış olduğu işbirliği nedeniyle itibarını yitirmiş durumdaydı. İşçi sınıfını sadece Stalinizm denetim altında tutabilirdi. Stalin ise emperyalist güçlere Batı Avrupa’da burjuva egemenliğinin yeniden kurulması için destek sağlayacağına dair söz verdi. Sovyet bürokrasisi, Doğu Avrupa’da – bütünüyle denetimi altında olmasına ve burjuva partilerin çok zayıf olmalarına karşın - burjuvaziyi yeniden iktidara getirdi. Birçok durumda burjuva siyasetçiler tarafından yönetilen bu hükümetlerin kilit bakanlıkları, rejimin Moskova’ya sadık kalmasını güvence altına almak için Stalinist partinin temsilcilerinin elinde oluyordu. Bu, burjuvazinin iktidara yeniden tırmanabilmek için sahip olduğu tek şanstı. Yerel Komünist partilere, işçi sınıfının göstereceği herhangi bir bağımsız inisiyatifi bastırma talimatı verilmişti. Sovyetler Birliği ’de sürgünde bulunan Komünist parti üyeleri bu iş için sistematik bir biçimde eğitildiler.
Soğuk Savaş’ın etkileri
Savaş sonrasındaki ilk üç yılda Sovyet işgal bölgesinde çok az sayıda millileştirme yapıldı. Bunun tek istisnası Alman ordusunun ve gericiliğinin omurgasını oluşturan feodal toprak sahibi Yunkerlerin sahip oldukları topraklar ve savaş suçlularının mallarıydı. Buna ek olarak çok sayıda fabrika söküldü ve savaş tazminatı olarak Sovyetler Birliği ’ne götürüldü. Bu uygulama fabrikaların bir çoğunun, şimdi artık işlerini kaybetmekte olan işçiler tarafından yeniden inşa edilmesini gerektirdiğinden, Sovyet işgal yetkilileri ile yaşanan sürekli bir sürtüşmenin kaynağı haline geldi.Soğuk Savaş’ın başlaması Doğu Avrupa’ya yönelik Stalinist politikada değişikliklerin yaşanmasına yol açtı. Soğuk Savaş’ın kendisi, emperyalizmin, Stalinist partilerin verdiği destek sayesinde erişmiş olduğu siyasi istikrarın bir sonucuydu. Batılı hükümetler, ani bir devrim tehdidinden korkmamaya başladıkları ölçüde, Sovyetler Birliği üzerindeki ekonomik, siyasi ve askeri baskıyı artırmaya başladılar. 1947 yılında, Marshall Planı temelinde, Batı Avrupa’nın ekonomik olarak yeniden inşasına başlandı. Bir yıl sonra, Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa arasındaki askeri ittifak olan NATO kuruldu. Ve 1950’de Kore Savaşı’nın başlaması ile birlikte Soğuk Savaş ilk zirve noktasına ulaştı.
Bu gelişmelerin bir sonucu olarak Stalinizmin Doğu Avrupa üzerindeki denetimi iki cepheden tehdit edilmeye başlanmıştı. Bir yandan işçi sınıfı Stalinizme karşı gittikçe daha fazla düşmanca bir tavır alıyordu. İşçi sınıfı, sanayinin sökülüp götürülmesinden, ardı ardına gelen ödemelerden ve artan yalıtılmışlıktan kaynaklanan ekonomik altüst oluşun bedelini ödemeye zorlanıyordu. İşçiler, yaşam standartlarında herhangi bir artış olmadan, sürekli olarak üretkenliklerini ve performanslarını arttırmaya zorlanıyordu. Aynı zamanda, bürokrasinin işçi sınıfına karşı bir ağırlık oluşturmak üzere beslediği burjuva unsurlar yüzlerini Batıya dönmeye başlamış ve bu şekilde Sovyet denetimini tehlikeye sokmuştu.
1948 yılında Moskova ile Yugoslavya arasında, Doğu Avrupa üzerindeki Stalinist denetimin altını biraz daha oyan açık bir anlaşmazlık patlak verdi. Yugoslav Komünist Partisi iktidara güçlü bir partizan hareketinin başını çekerek gelmişti ve Moskova’ya diğer Doğu Avrupa partilerine kıyasla daha az bağımlıydı. Yugoslav Komünist Partisi’nin önderi Tito, Stalin’in emirlerini kabul etmeye daha fazla razı değildi. Tito, sosyalizme giden alternatif bir yol konusunda umutların doğmasına yol açtı ancak kısa bir süre sonra emperyalizmle kendi uzlaşmasını sağlamaya, emperyalist blok ile Sovyet bloku arasında bir manevra politikası uygulamaya karar verdi.
Bir yandan işçi sınıfı, diğer yandan burjuvazi tarafından tehdit edilen Stalinist bürokrasi programını değiştirmeye zorlandı. Ulusal burjuvazi ile bir arada varolmak artık daha fazla mümkün değildi. Burjuva siyasetçiler ve partiler hükümetlerden tasfiye edildi ve burjuva mülkiyeti büyük ölçüde kamulaştırıldı. Almanya’da bu gelişmeler özellikle keskin bir biçim aldı, çünkü bu ülkenin siyasi statüsü konusunda henüz nihai bir karar alınmamıştı.
Stalin, 1948’de, hala siyasi olarak tarafsız ve Sovyetler Birliği ’nin üzerinde belirli bir etkiye sahip olabildiği, birleşik bir Alman devleti yaratmayı umuyordu. Stalin, bu seçenekten 1952 yılına kadar tam olarak vazgeçmedi. Bu tür bir perspektifle Sovyet işgal bölgesinde SPD ve KPD –Sosyal Demokrat ve Komünist partiler- SED’in (Almanya Birleşik Sosyalist Partisi) çatısı altında birleştirildiler. Aynı amaca hizmet etmek üzere burjuva partileri SED ile bir blok oluşturdular.
Ancak SPD Batıdaki bölgelerde KPD ile birleşmeyi reddetti ve Almanya’nın Batı bloku ile bütünleşmesi için hummalı bir şekilde çalıştı. CDU da aynı politikayı uyguladı ve Amerikan ve Britanya hükümetlerinden destek gördü. 1948 Haziranında, Berlin’in Batı Kesimi de dahil olmak üzere, Batı bölgelerinde yeni bir para birimi, Sovyet hükümetiyle öncesinde herhangi bir anlaşmaya varılmadan, tedavüle sokuldu. Halen eski para biriminin tedavülde olduğu Doğu Alman ekonomisi çökme tehdidiyle karşı karşıya kaldı.
Almanya´nın Bölünüşü ve Toplumsal Huzursuzluk
Stalinistler, politikalarının yaşam standartlarında daha fazla düşüşe yol açacağından, para reformuna bir günlük genel grevle tepki göstermiş olan Batı bölgelerindeki işçilere çağrı yapabilirlerdi. Bunun yerine, bütün insan ve yük trafiğini durdurarak Batı Berlin’i ablukaya almayı kararlaştırdılar. Sıkıntıyı çeken Batı Berlin işçileri oldu. Amerikan hükümeti bu fırsatı bir hava köprüsü kurmak ve kendisine Batı Berlin halkının kurtarıcısı süsü vermek için kullandı.Şimdi Almanya’nın bölünmesi tasdik edilmiş oluyordu. 1949 Mayısında Amerikan, Britanya ve Fransız bölgelerinde Federal Alman Cumhuriyeti kuruldu. Beş ay sonra, Sovyet bölgesinde Demokratik Alman Cumhuriyeti kuruldu. Doğu Almanya’da burjuva mülkiyeti hızla ortadan kaldırıldı. 1948’de Sovyet bölgesindeki bütün bankalar millileştirildi. 1951’de Doğu Alman parlamentosu birinci beş yıllık planı kabul etti ve 1952’de yapılan bir parti konferansı "DAC’de sosyalizmin temellerinin sistemli bir biçimde kurulması gerektiğini" ilan etti.
Millileştirmeler işçiler tarafından memnuniyetle karşılanıyordu. Bu memnuniyet kendisini 1946’da Saksonya’da savaş suçlularının ve Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi eylemcilerinin sahip oldukları büyük fabrikaların kamulaştırılması ile ilgili oylamada göstermişti –lehte oy kullananların oranı yüzde 78 olmuştu. Bununla birlikte millileştirmelere işçi sınıfına karşı yöneltilmiş daha ağır bir baskı dalgası eşlik ediyordu.
Stalinist SED, resmi olarak "Bolşevik tipte Leninist parti" olarak ilan edildi ve çeşitli kereler tasfiyeler yapıldı. Tasfiyelerin ilk kurbanları eski SPD üyeleri oldu. Bundan sonra sıra 1933 öncesinde KPD dışında olan ve KPD’ye 1945’de yeniden katılmış olan komünist grupların üyelerine geldi. Nihayet, savaş öncesinde KPD ve SPD içinde aktif olanların bir çoğu ihraç edildi ve yerlerine savaş sonrasında Stalinist okullarda eğitilmiş, genç, deneyimsiz üyeler yerleştirildi.
1949’da yapılan parti seçimlerinde daha önceki parti görevlerinin sadece dörtte biri yeniden seçilebildi. Yeni görevlilerin üçte ikisi 1945 öncesinde ne SPD’de, ne de KPD’de siyasi olarak aktifolmamışlardı. Atmosfer, göz korkutma ve "Sosyal Demokrat", "Troçkist" ve "Titoist" ajanlık suçlamalarıyla doluydu. Stalin kültü yeni doruklara ulaşıyordu.
Burjuva partileri resmi olarak yok edilmemişti. Bunun yerine bürokrasinin yardımcı enstrümanlarına dönüştürülmüş ve sadık Stalinistlerin denetimi altına sokulmuşlardı. Hatta iki tane yeni sağcı parti kuruldu. Bunların görevi daha önce siyasi faaliyet göstermeleri yasaklanmış eski sağcıları ve hatta faşistleri DAC rejimine payandalık yapmak üzere örgütlemekti.
Doğu Avrupa Devletlerinin Sınıf Karakteri
Doğu Avrupa’da yaşanan siyasi değişimler önemli siyasi soruların sorulmasına yol açtı. Stalinist bürokrasi tarafından uygulanan geniş kapsamlı millileştirmelerin ardından burjuva sınıfından geriye pek bir şey kalmamıştı. Doğu Avrupa devletleri hala burjuva devletler olarak tanımlanabilir miydi ya da bunlar işçi devletleri miydi? Bu sorular Dördüncü Enternasyonal’in içinde yoğun bir tartışma başlattı. Bu tartışma nihayet 1953 yılında, Michel Pablo ve Ernest Mandel’in başını çektiği bir oportünist kanat ile Uluslararası Komite tarafından temsil edilen Marksist kanat arasında bir bölünmenin yaşanmasıyla sonuçlandı. [[ Dördüncü Enternasyonal]]’in içinde, 1948’den itibaren, Doğu Avrupa devletlerinin işçi devletleri olarak tanımlanması gerektiği yolunda düşünceler öne sürülmeye başlandı. Bu tür bir tanımlamanın lehinde öne sürülen gerekçeler ampirisist bir doğaya sahipti. Gerçekler ya da gerçek olduğu kabul edilen şeyler sıralanıyor ancak verili fenomenin tarihsel kökenlerine ve bir bütün olarak uluslararası bağlama hiçbir rol oynama hakkı tanınmıyordu. Doğu Avrupa devletleri Sovyetler Birliği ’ne çok benziyorlardı –bu inkar edilmesi mümkün olmayan bir gerçekti. Dördüncü Enternasyonal, Sovyetler Birliği ’nin yozlaşmış olsa da bir işçi devleti olduğu konusunda her zaman için ısrarcı olmuştu. Dolayısıyla bu devletler de birer işçi devletiydiler.Dördüncü Enternasyonal’in çoğunluğu bu türden kolaycı bir kıyaslamayı reddetti. İki temel itiraz yapıldı. Bunlardan ilki millileştirmelerin kendi başına bir işçi devletini tanımlamaya yeterli olmayacağıydı. Temel sorun millileştirmelerin nasıl yapıldığı ve onları yapanın kim olduğuydu.
Doğu Avrupa devletlerinin, aceleci bir biçimde işçi devletleri olarak tanımlanmasına karşı yöneltilen itirazlar, bu gelişmelerin kendi uluslararası bağlamı içinde değerlendirilmesi gerektiğini söylüyordu. Dördüncü Enternasyonal’in Uluslararası Yürütme Komitesi 1949 Nisanında aldığı bir kararda şu vurguyu yapıyordu: "Stalinizmin değerlendirilmesi lokalize olmuş sonuçlar temelinde yapılamaz; bu değerlendirme Stalinizmin dünya ölçeğindeki eylemlerinin bütününden hareket etmelidir." Karar, Stalinizmin "kapitalist düzenin Avrupa’da ve Asya’da aniden ve eş zamanlı olarak çökmesini engelleyen belirleyici bir etken" olduğuna işaret ediyordu.
DAC’nin yıkılmasından 40 yıl önce yazılmış olan bu satırlar, onun çöküşünü anlayabilmek açısından kritik bir öneme sahiptir. Pek çok Marksist öngörü için söz konusu olduğu gibi, bu öngörünün de gerçekleşmesi, onu kaleme alanların düşündüğünden daha uzun bir zaman aldı. Ancak Doğu Avrupa’da uygulamaya konulduğu iddia edilen "sosyalist" önlemlerle kıyaslandığında, Stalinizmin eylemleri ile dünya proletaryasının bilincinde yarattığı tahribat – uzun vadede – çok daha ağır basmıştır.
En nihayetinde, Dördüncü Enternasyonal, Doğu Avrupa’da kurulan devletleri tanımlamak üzere "yozlaşmış işçi devletleri" kavramını kullandı. Ancak bunu yaparken "yozlaşmış" sıfatına vurgu yaptı. Bu şekilde, bu devletlerin kökenlerinin çarpık ve anormal karakterine işaret etmiş oldu. Bu tanım, bu devletlerin, egemen bürokrasi devrimci bir işçi hareketi tarafından alaşağı edilmediği ve işçi iktidarının gerçek organlarını kurmadığı sürece, kendi ayakları üzerinde duramayacaklarını anlatıyordu.
Kısa bir süre içinde, tartışmanın ilk başlarında Doğu Avrupa’daki rejimlerin bir işçi devleti olarak tanımlanması gerektiği konusunda ısrar edenlerin aslında farklı bir perspektif geliştirmekte oldukları görüldü. 1949’un Eylülünde Michel Pablo "kapitalizmden sosyalizme geçişin yaşanacağı, yüzyıllara yayılacak olan bütün bir tarihsel dönem boyunca, devrimin, öğretmenlerimizin önceden düşündüklerinden çok daha çapraşık ve karmaşık gelişimiyle karşılaşacağız- ve işçi devletleri normal değil, fakat kaçınılmaz olarak tamamen yozlaşmış olacaklar" öngörüsünü yaptığı bir makale yayınladı.
Burada, Doğu Avrupa’da kurulan rejimler, artık, varlığını sürdüremeyecek olan tarihsel yozlaşmalar olarak değil, fakat sosyalizme giden yolda geçiş sağlayan ve hatta gerekli olan bir aşama olarak sunulmaktadır. Bu noktada Stalinizme ilerici bir rol atfedilmesine fazla bir mesafe kalmamıştı. Aslında Pablo’nun ulaştığı sonuç da buydu. Ona göre Doğu Avrupa’da yaşananlar, Stalinizmin nesnel gelişmelerin baskısı altında kendisini reforme edebileceğini göstermişti. Dördüncü Enternasyonal’in bağımsız partilerini inşa etmeye artık gerek yoktu. Bunun yerine Dördüncü Enternasyonal’in kadroları –onun tanımladığı şekliyle- "gerçek kitle hareketi"nin içine girmeli ve Stalinist ve diğer bürokratik güçleri etkilemeliydi.
Pablo, Dördüncü Enternasyonal’in seksiyonlarını Stalinist partilerin içinde eritti ve sekreter olarak konumunu kötüye kullanarak, bu gidişe karşı çıkan herkese bürokratça tavır aldı. Bu durum, James P. Cannon’ın "Açık Mektup"unun –Uluslararası Komite’nin kurucu belgesinin- yayınlanmasına yol açtı.
Doğu Almanya’da Ayaklanma
Dördüncü Enternasyonal içindeki tartışma ilerlerken, Doğu Avrupa’da yaşanan olaylar Uluslararası Komite’nin haklılığını kanıtladı. Dördüncü Enternasyonal’de yaşanan bölünmeden kısa bir süre önce, Doğu Almanya’da işçi sınıfı ile Stalinist bürokrasi arasındaki çatışma en yüksek noktasına ulaştı. 16 Haziran 1953’te –Stalin bu tarihten üç ay önce ölmüştü- Doğu Berlin’deki inşaat işçilerinin bir bölümü, sürekli olarak artırılmakta olan iş yüküne karşı, kendiliğinden gelişen bir gösteri düzenlediler. Kısa bir süre içinde 10.000 işçi daha bu protestolara katıldı. Ertesi gün, bütün Doğu Almanya’da, yüz binlerce işçi greve gitti. İşçiler sadece eski çalışma koşullarına geri dönmeyi değil, fakat aynı zamanda hükümetin istifasını ve serbest seçimlerin yapılmasını da talep ediyorlardı. Halle, Merseburg ve Magdeburg’da grev komiteleri şehirlerin denetimini geçici olarak ele geçirdi ve siyasi mahkumları serbest bıraktı.Stalinist egemenler ve Sovyet işgal güçleri isyanı kaba kuvvet kullanarak bastırdılar. Savunmasız işçilere karşı tanklar gönderildi.Yüzden fazla insan öldürüldü. Yüzlerce işçi tutuklandı ve yıllarca hapiste kaldı. Greve önderlik eden altı kişi ölüme mahkum edildi.
Doğu Almanya’da meydana gelen kanlı olaylar işçi sınıfının yaratacağı basınçla Stalinist bürokrasinin kendini reforme edeceğine ve işçi sınıfının çıkarları doğrultusunda hareket etmeye başlayacağına dair Pablocu iddiayı açıkça çürütüyordu. Oportünist çizgilerini savunurken "gerçekler" konusunda ısrarcı olan oportünistler, oportünist yönelişlerine ters düştüğünde gerçeklere karşı tamamen duyarsız kalıyorlardı. Bununla birlikte, oportünizm bir siyasi yanlış anlama değildir, aksine sınıflı toplumda derin nesnel kökleri vardır.
Uluslararası Komite, Doğu Almanya’daki ayaklanmayı "Sovyetler Birliği ’nde iktidarı gasbetmesinden ve konsolide etmesinden bu yana, Stalinizme karşı yapılan ilk kitlesel ayaklanma" olarak değerlendirirken, Pablo bütün bu kanlı olayları göz ardı etti. Pablo, bunun yerine, ayaklanmanın ardından korkuya kapılan bürokrasinin işçilere kimi ekonomik ödünler verdiğini vurguladı. Bu ekonomik ödünleri, kendi teorisinin doğruluğunu gösteren yeni bir kanıt olarak sundu.
Pablo şunları yazdı: "Sovyet önderler ve şu çeşitli ‘Halk Demokrasileri’nin ve Komünist Partilerin önderleri, bu olayların derin anlamını daha fazla çarpıtamaz ya da göz ardı edemezler. Kendilerini kitlelerin desteğinden sonsuza dek mahrum etme ve daha güçlü patlamalara yol açma riskinden kaçınabilmek için hala, daha fazla ve gerçek ödünler verme yolunda yürümek zorundalar. Bundan sonra yarı yolda duramayacaklar. Yakın gelecekte daha ciddi patlamaların yaşanmasını önlemek ve eğer mümkünse mevcut durumdan, kitleler için daha tahammül edilebilir bir ortama ‘istemeye istemeye’ geçmek için ödünler vermek zorundalar." (The Heritage We Defend, s 234-235)
Bu sözler, bütünüyle, karşı devrimci Stalinizm için özürler bulmaya yönelikti. Üç yıl sonra, daha önce Doğu Almanya’da yaşanmış olanlar, bu kez Macaristan’da, çok daha geniş bir ölçekte tekrarlandı. Ancak Pablocular, Stalinizmin içindeki solcu eğilimler hakkında spekülasyonlar yapmaya devam ettiler. Pablocular, bizzat Stalinizmin bir payandası haline geldiler ve işçi sınıfının devrimci bir perspektiften uzak tutulmasında kritik bir rol oynadılar.
Ayaklanma Sonrası Dönem
Doğu Almanya’da egemen bürokrasi 1953 ayaklanmasından sonra kimi ekonomik ödünler verdi ancak bunlar uzun ömürlü olmadı. Bu ödünleri, bürokrasinin yaptığı "sosyalizmin inşası" yolunda atılacak ileri adımlarla ilgili yeni çağrılar izledi. Her zaman olduğu gibi, bu çağrılar, sömürü ve baskının yoğunlaşacağının bir işaretiydi.1957 yılında, sadece yurtdışına yapılan gezilere değil, fakat aynı zamanda DAC içinde seyahat etmeyi de sıkı denetim altına alan bir pasaport yasası uygulamaya kondu. SED’in 1958’de yapılan Beşinci Kongresi, "sosyalizmin 1965 yılında tamamlanacağını" ilan etti ve Doğu Alman sendikalarının tarihindeki en büyük tasfiye hareketi başlatıldı. Bütün sendikalarda yöneticilerin üçte ikisinden fazlasının yerine, en sadık Stalinist bürokratlar getirildi.
Ancak bürokrasinin işçi sınıfı üzerinde uygulayabileceği baskının bir sınırı vardı. İşçiler her an "ekonomik mucizenin" cazip işler yarattığı Batı Almanya’ya gidebilirlerdi. 1959’da, 145.000 kişi DAC’yi terk etti; 1960’da bu sayı 200.000 olmuştu ve 1961’de 300.000 kişinin ülkeyi terk etmesi bekleniyordu. Gidenler özelikle genç kuşaktan –gidenlerin yarısı 25 yaşın altındaydı- ve çalışmaya en uygun durumda olanlardı. Ekonomi, en üretken işçilerini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıyaydı.
1961’de Berlin Duvarı’nın inşa edilmesinin nedeni buydu. DAC’yi terk etmek, bir gece içinde olanaksız hale geldi. Bunu deneyecek olanlar için vurulma tehlikesi söz konusuydu. SED, duvarın "faşizme karşı koruyucu bir engel" olduğunu iddia ediyordu ancak herkes onun orada, faşistlerin içeriye girmesini değil, DAC vatandaşlarının dışarıya çıkmasını engellemek için durduğunu biliyordu.
Bürokrasi, duvarın sağladığı korumayla, egemenliğini belli bir ölçüde sağlamlaştırmayı başardı. Üretim araçlarının millileştirilmesi temelinde ve dünya ekonomisindeki genel büyümenin yardımıyla, önemli bir ekonomik gelişme sağlandı. 1950 ile 1974 yılları arasında sanayi üretimi yedi kat arttı. 1969 yılında DAC 17 milyonluk nüfusuyla, Alman Reich’ının 1936’da 60 milyon nüfusla ürettiğinden daha fazla sanayi malı üretiyordu.
Bürokrasi şimdi işçi sınıfına hatırı sayılır toplumsal ödünler verebilecek araçlara sahipti. Eğitim, çocuk bakımı, konut, sağlık, sosyal güvenlik ve kültür alanında kapitalist ülkelerin bir çoğunun ötesine geçtiler. Ancak ne millileştirilmiş üretim araçları, ne de toplumsal kazanımlar DAC’yi, SED’in iddia ettiği gibi sosyalist bir toplum yapmıyordu.
17 milyonluk bir ülkede bürokrasi, yurttaşlarının yaşamının her veçhesini izlemesi için 200.000 tam zamanlı ve kısmi zamanlı gizli ajan besliyordu. Stasi –ya da halk arasındaki takma adıyla "millileştirilmiş dinleme ve yakalama şirketi"- şüpheli unsurlardan, onları tutuklamak istediğinde, arama yaparken köpekleri kullanabilmek için, koku örnekleri bile topluyordu. Örnekler plastik torbalar içinde, dikkatle saklanıyordu. Diğer pek çok alanda olduğu gibi, Stasi’de de etkinlik ve ucubelik, beceriksizlikle iç içe geçiyordu.
Bürokrasi sadece siyasi muhalefetten korkmuyordu; bağımsız ya da orijinal olan her tür düşünceden de korkuyordu. Özellikle sanatçılar, birçoğu bütünüyle apolitik olmalarına karşın, dikkatle izleniyorlardı.
Batıya yakınlaşma
1960’ların sonlarında Batı dünyasını sarsan militan işçi sınıfı ve öğrenci mücadeleleri Doğu Avrupa’ya da yayıldı. 1968 yılı, DAC’ninki de dahil olmak üzere, beş Varşova paktı devletinin orduları tarafından bastırılan Prag Baharı’na tanıklık etti. 1970’te Polonya bir grev dalgası ile sarsıldı. Gdansk tersanesi işçilerine karşı tanklar kullanıldı ve onlarca işçi öldürüldü. DAC’da da huzursuzluk belirtileri görülüyordu.1971’de, Ulbricht, SED’in liderliğinden uzaklaştırıldı ve yerine en yakın çalışma arkadaşlarından biri olan Erich Honecker getirildi. Honecker, sistematik siyasi baskı politikasını işçi sınıfına verilen büyük maddi ödünlerle birleştirdi. Honecker bunu batıyla olan ekonomik ilişkilerini arttırarak yapabildi.
Willy Brandt, 1969 yılında, savaştan bu yana Batı Almanya’daki ilk sosyal demokrat hükümeti kurdu. Brandt, kendi Doğu politikasını Ostpolitik uygulamaya koydu ve 1970 yılında Polonya’ya bir ziyaret gerçekleştirdi. 1972’de, Doğu ve Batı Almanya arasındaki siyasi ilişkileri normalleştiren bir anlaşma imzalandı. Bu politika Alman burjuvazisinin ve Stalinist bürokrasinin karşılıklı olarak yararınaydı. Burjuvazi için Doğu’ya doğru ekonomik genişleme, 1970’lerin ilk yarısında ekonomiyi etkisi altına alan krizin etkilerini bertaraf etmek açısından kritik öneme sahipti. Stalinist rejimler için Batının desteği, işçi sınıfının meydan okuyuşuyla başa çıkabilmek etkili bir önlem olacaktı.
Sonuç olarak, iki Alman devleti arasındaki ticaret büyük bir hızla büyüdü. Geçen on yılın sonunda, Doğu Almanya dış ticaretinin yüzde 30’unu Batı ile yapar hale gelmişti. DAC, Batı Alman hükümetinden teknik yardım ve büyük tutarda borç aldı, transit geçişler karşılığında ve siyasi mahkumların özgürlüğünü satarak milyonlarca mark nakit elde etti. İki hükümet arasında yakın kişisel ilişkiler kuruldu ve düzenli olarak konsültasyonlar yapılır oldu. Doğu Almanya’da yaşam standartları bu temel üzerinde hızla yükselmeye başladı. 1970’ler boyunca gelirler üçte bir oranında arttı, tasarruflar ikiye katlandı ve perakende ticaret yüzde 56 oranında arttı. Hane halkının yüzde 40’ının bir otomobili vardı, yüzde 84’ü çamaşır makinesi ve yüzde 88’i televizyon sahibiydi.
Fakat Honecker’in "tek ülkede sosyalizmin" başarısı olarak övdüğü şey, aslında tam tersi yönde bir gelişmeye işaret ediyordu. DAC, dünya ekonomisinin kaynaklarını ne kadar fazla kullanırsa, onun ticaret döngülerine ve krizlerine o kadar bağımlı hale geliyordu. 1980’lerde yaşanan değişimler DAC’nin altını oydu ve en sonunda da çöküşüne yol açtı.
Bilgisayar teknolojisinin üretimin her veçhesinde kullanılmasının sonucunda emek üretkenliğinde yaşanan artışa ayak uyduramayan DAC, uluslararası rekabette geriye düştü. Dünya mühendislik ürünleri ihracatında 1973’te yüzde 3,9 olan pazar payı, 1986’da yüzde 0,9’a geriledi. Alınan kredileri ve ithal edilen malları, artan ihracatla finanse edebilme olanağı ortadan kalkmıştı.
Dünya ekonomisindeki değişimler, diğer Doğu Avrupa ülkeleri ve Sovyetler Birliği üzerinde de benzer etkiler yarattı. Bu ülkelerin en önemli ihracat kaynağı olan hammaddelerin fiyatı düştü. Ucuz sanayi ürünleri sağlayıcısı olarak, en modern teknolojiyi en ucuz emekle bir araya getiren Doğu Asya kaplanlarının meydan okuyuşu ile karşı karşıya kaldılar. İhracatı arttırma umudu ile alınan devasa borçlar, işçi sınıfını artan oranlarda sömürerek ödenmek zorunda kaldı.
Bu durumun siyasi etkileri ilk olarak Polonya’da görüldü. 1980 ve 1981’de bütün Stalinist rejimleri korkutan kitlesel Solidarnosc [1] hareketi patlak verdi.
Moskova’daki egemen kast, benzer bir hareketin Sovyetler Birliği ’nde de gelişebileceğinden ve kendilerini de önüne katıp götüreceğinden korktu. Egemen kast, epeyce tereddüt geçirdikten sonra, işçi devletinin, altmış yıl boyunca sömürmüş oldukları mülkiyet ilişkilerini terk etmeye ve ayrıcalıkları için burjuva özel mülkiyeti içinde yeni bir temel bulmaya karar verdi. Gorbaçov’un ve onun perestroyka politikasının yükselişinin önemi buradaydı.
Honecker, perestroykaya karşı çıktı. Doğu Almanya’da bu politikanın uygulanması durumunda, DAC’nin sonunun geleceğini gayet doğru bir biçimde anlamıştı. Tarihte ilk kez, SED’in sloganı olan "Sovyetler Birliği ’nden öğrenmek kazanmayı öğrenmek anlamına gelir" sloganı bir kenara bırakıldı. Hatta popüler Sputnik dergisi gibi kimi Sovyet yayınları yasadışı yayın sayılmaya başlandı. Her şeye rağmen, DAC yok olmaktan kurtulamadı. Hızla iflasa doğru sürüklendi.
Yıllar sonra, Politbüro’nun ekonomiden sorumlu üyesi Fuenther Mittag, Der Spiegel dergisiyle yaptığı bir görüşmede, o sıralarda "birleşme olmadan DAC’nin toplumsal sonuçları öngörülemeyecek bir felakete doğru gideceğine, çünkü kendi ayakları üzerinde durmaya devam edemeyeceğine" ikna olduğunu açıkladı. Mittag, 1987’nin sonunda "oyunun bittiği"ni anladığını itiraf etti. Fakat halkın büyük bölümünün bürokrasinin oyunu bırakmış olduğunu anlayabilmesi için iki yıl gibi bir süre geçmesi gerekecekti.
DAC’nin çöküşü
1989 baharında DAC’deki siyasi atmosfere umutsuzluk ve felç olma hali damgasını vuruyordu. Eğer o günlerde bir kamuoyu araştırması yapmak mümkün olsaydı, büyük çoğunluk, hiç tereddüt etmeden, ilk olarak işlerin bundan böyle sadece daha kötüye gidebileceğini ve ikinci olarak da egemen kliği iktidardan uzaklaştırmanın hiçbir yolu olmadığını söylerdi.Volkskammer (Doğu Alman Parlamentosu) Haziran ayında oy birliğiyle Çin rejimini, Tienanmen Meydanı katliamı ile ilgili olarak kutlama kararı alınca, genel hüsran duygusu daha da yoğunlaştı. Altı ay sonra, Almanya’nın Gorbaçovu pozuna girecek olan Hans Modrow, kişisel olarak tebriklerini iletmek üzere Pekin’i ziyaret etti.
Nihayet, genel hoşnutsuzluk kendisine bütünüyle apolitik bir çıkış yolu buldu. Yüzlerce Doğu Alman tatilci, Prag’da, Budapeşte’de ve Varşova’da Batı Alman elçiliklerini, Batı Almanya’ya gitmelerine izin verilmesi talebiyle işgal ettiler. Macaristan hükümeti Avusturya sınırını açınca on binlerce insan Batıya geçti. Bu terk etme dalgası, Doğu Alman hükümeti açısından otoritesinin altını oyan esaslı bir utanç kaynağıydı.
Eylül ayının başlarında ilk ürkek gösteriler başladı. İlk başlarda gösterilere sadece birkaç yüz kişi katılırken, daha sonraları binlerce ve nihayet yüz binlerce insan katılır oldu. Devlet uzunca bir süre boyunca nasıl bir tepki vermesi gerektiğine karar veremedi. Kimi insanlar tutuklandı ve bunlara gözdağı verildiyse de, ordu olaylara müdahale etmedi.
Gorbaçov, 7 Ekimde, gösterilerin tam orta yerinde, DAC’nin 40. kuruluş yıldönümü kutlamalarına katılmak üzere Almanya’ya gitti. Gorbaçov, yaptığı konuşmada Honecker’i desteklemeyeceğini belirtti. Bu, SED’in çizgisinin değişmesine neden oldu. Şimdi artık SED, aktif bir biçimde, kapitalist restorasyon ve Almanya’nın birleşmesi için çaba göstermeye başlamıştı. Honecker, Politbürodaki kendi adamları tarafından görevden uzaklaştırıldı ve yerine gösterileri "halkla diyalog" adını verdiği uygulama ile yatıştırmaya çalışan Egon Krenz getirildi. Meydanlarda yapılan siyasi tartışmalara binlerce insan katıldı. Ancak gösteriler gittikçe büyüyordu. 4 Kasımda, Doğu Berlin’de bir milyon insanın katılımıyla Almanya’nın tarihindeki en büyük gösterilerden biri yapıldı.
Üçgün sonra, Gorbaçov’un destekçisi olarak bilinen Hans Modrow başbakanlığa getirildi. Ertesi gün Berlin Duvarı açıldı ve milyonlarca insan Batı Almanya’ya gidip gelmeye başladı. Bu, o an için, hükümetin üzerindeki baskının bir bölümünü ortadan kaldırdı.
Bugün halihazırda PDS’nin onursal başkanı olan Modrow, daha sonraki yıllarda, başbakanlık yaptığı dönemle ilgili bir kitap yazdı. Modrow’a göre 1989-90 kışında bir devrimin yaşanması an meselesiydi: "Ahlaki çürümenin gündelik olarak sergilenişi ve SED’in üst düzey görevlilerinin yetkilerini kötüye kullanmaları genel öfkeyi patlama noktasına getirmişti… İnsanların öfkesi komün, şehir ve semt yetkililerine yönelmişti. Birçok yerde bunların faaliyet alanları büyük ölçüde daraltılmıştı. Grevler, geçici iş bırakmalar, iş yavaşlatmalar ve diğer karışıklıklar üretimde büyük boyutlu kayıplara yol açıyordu. Bunun dışında, ortaya mevcut siyasi yapılar tarafından gittikçe daha az denetlenebilen farklı türden toplumsal gerilimler çıkıyordu."
Daha sonra Modrow kendi hükümetinin temel hedef olarak neyi önüne koyduğunu anlatıyor: "Benim temel görevim ülkeyi yönetilebilir konumda tutmak ve kaosu önlemekti. Benim görüşüme göre, Almanya’nın birliğine giden yol kaçınılmaz bir gereklilikti ve enerjik bir biçimde desteklenmeliydi." PDS’nin daha sonraları öne sürdüğü DAC’nin tecavüze uğramış olduğu ve Batı Almanya ile zorla birleştirildiği iddiası için söylenecek fazla bir şey kalmıyor.
Aslında birleşmenin itici gücü Stalinistlerin kendisiydi. Kohl’ün ne yapacağına henüz tam olarak karar veremediği sırada Modrow "birleşik anavatan Almanya" sloganını temel slogan, haline getirmişti. Modrow, birleşmenin koşullarını görüşmek üzere Moskova’ya ve Bonn’a gitti. Modrow hükümeti, aynı sırada, gelecek birkaç yıl içinde bütün Doğu Alman ekonomisini özelleştirecek olan Treuhand ajansını kurdu. Dönemin ekonomi bakanı Christa Luft daha sonraları anılarını "Mülkiyetin Verdiği Neşe" gibi kışkırtıcı bir başlık altında yayınladı. PDS ancak, Mart 1990 Volkskammer seçimlerini kaybedip birleşme görüşmelerinden dışlanınca huysuzlanmaya başladı.
İşçi sınıfı 1989’daki gösterilere kitlesel olarak katıldı ancak hiçbir şekilde bağımsız bir siyasi rol oynamadı. Bunun nedenini anlamak zor değil. Stalinizmin, 12 yıl süren faşist terörü izleyen 40 yıllık siyasi baskısı, işçi sınıfının bilincinde izlerini bırakmıştı. Kendilerine on yıllar boyunca DAC’nin sosyalizmi kurduğu söylendikten sonra birçok işçi kapitalizmi ciddi bir alternatif olarak görmeye başladı. Sonuçta Batı Alman işçiler çok daha iyi koşullarda yaşıyorlardı ve DAC’dekilerden daha fazla siyasi özgürlüğe sahiptiler.
İşçi sınıfı içinde herhangi bir geçerli perspektifin olmamasına bağlı olarak, rastlantısal olarak ortaya çıkan olayların rotasını çözümlemekten tümüyle aciz, hatta kendi eylemlerinin sonuçlarını bile ölçemeyen orta sınıf figürler, hareketin sözcüsü haline geldiler. İlk gösterilerle birlikte ortaya bir dizi demokratik örgüt çıkıverdi. Bu örgütlerin programları belirsiz demokratik taleplerin ve "demokratik diyalog" için yapılan çağrıların ötesine gitmiyordu. Bu örgütler devrimci değişim için en ufak bir istek belirtisi bile göstermiyorlardı. Tam tersine, bunlar DAC’nin aniden yıkılması karşısında duydukları dehşeti ifade ettiler.
Birden bire, milyonlarca insandan oluşan kitlesel bir hareketin başında bulundukları gerçeği karşısında korkuya kapılarak, inisiyatifi olabildiğince çabuk bir şekilde hükümete geri verdiler. Modrow hükümeti ile birlikte, hükümeti yükselen muhalefetten korumaya yarayan bir Yuvarlak Masa oluşturdular. Modrow’a karşı direncin büyümeye devam etmesi karşısında, nihayet Modrow’un hükümetine girdiler.
Pablocular, Yuvarlak Masanın sol kanadını oluşturdular. 1953’te Stalinizmin sosyalizme giden yeni yollara girip yürüyebileceğini iddia ederek Dördüncü Enternasyonal’den kopmuş olanlar, şimdi kapitalizme giden yolda yürürken Stalinizme destek veriyorlardı.
Kaynaklar
*http://www.wsws.org/index.shtml World Socialist Website (ingilizce)- http://www.ib.hu-berlin.de/~pbruhn/juni1953.htm Ayaklanma ile ilgili uluslararası veritabanı (Almanca)
- Ann Tusa. The Last Division: a History of Berlin, 1945-1989. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley, 1997.
