Cümle
Türkçe Cümle kelimesinin İngilizce karşılığı.n. sentence, clause, proposition
Bir cümlede tümleç her zaman bulunmayabilir ancak özne ve yüklem, ünlemler hariç tüm cümlelerde bulunur:
"Cemal okula gitti." (okula tümleçtir)
"Ben yapacağım." (sadece özne ve yüklem vardır)
- Özne her zaman cümlede görünmeyebilir:
"Erken gelmişsin" (Sen öznesi gizlidir)
Olumlu cümle
Yüklemi olumlu olan cümledir:"Bugün eve erken geldim."
"Bir şey bilmediğin anlaşılıyor." (anlaşılıyor olumludur)
Olumsuz cümle
Yüklemi olumsuz olan cümledir. Olumsuzluk ekleri -me, -ma kullanılarak oluşturulur:"Bugün kütüphane açıl'ma'yacak."
Bazı cümlelerin yüklemi olumlu olduğu halde anlamca olumsuzdur. Örnek:
Ne sert ol asıl, ne yumuşak ol basıl
Soru-cevap cümlelerinde de anlam olumsuz olabilir:
-Bu madde neden böyle?
-Ben mi yazdım? (Ben yazmadım)
Bir cümlede iki olumsuzluk varsa, anlam olumluya döner:
Araştırmadan yazma.
Ancak, iki olumsuzluğun ikisi de bağımsız yargı bildirirse anlam olumlu kalır. Örnek:
Yazıyı o yazmış değildi, yazanı da görmemişti.
Soru cümlesi
İçinde soru eki (mi, mu) veya soru kelimesi (kim, neden, nereden, nasıl) olan cümledir. Kural olarak soru cümlesi sonunda ? kullanılır,ancak bazı cümlelerde soru eki temel önermeye yönelik değilse ? işareti kullanılmaz: Her şeyi bu maddeye yazamayız; 'yazdık mı' uzar gider, cümlesindeki gibi.Bir de sorulu olumsuz cümle vardır. Bu cümlenin yüklemi olumsuzdur ve soru eki almıştır: Bu madde özgün değil mi? gibi. Soru cümlelerine karşı mutlaka cevap cümleleri ortaya çıkar. Cevap cümleleri tam kurulmayabilir: -Sen mi yazdın? -Evet ben... gibi. Bazı soru cümleleri cevapsız kalabilir: -Bu nasıl yazı?; Hangi dağda kurt öldü?; Yumuşak başlı isem kim dedi uysal koyunum?; Bakalım, seçim sonuçlarının anlamı nedir?; gibi. Soru cümlelerine cevap iki türlüdür: -mi ekiyle kurulmuş soru cümleleri genellikle -evet ya da -hayır diye cevaplanır. Olumsuz soru cümlesine cevap ise iki yolla olur, ya hayır denir, yahut -mi soru ekine karşı olumlu cevap verilir: -Bu maddeyi onlar hala yazmadılar mı? cümlesine -Hayır veya -Yazdılar cevabı verilir. (Ayrıca soru cümlesi maddesine bakınız).
Ünlem cümlesi
İçinde ünlem ve ünleme benzer kelimeler (komutlar) olan cümlelerdir. -Aaaa, bu kadar da olmaz birader! Yazık be! -Hey dostum baksana! -Eeee, ne olmuş! -Hay ben senin.. Hay Allah razı olsun. -Hah işte, dakka bir gol bir! Yuh artık! -Vay vay vay, ne goldü be. -Yahu sana söyledik!Cümle ve kelime
Cümle, bir sözcük dizisidir, ancak en az bir sözcüklü ifadeler de cümle sayılmaktadır. "Yazıyorum", gibi. Maksimum sözcük sayısı ise sonsuzdur, ne var ki, hiçbir dilde hiçbir cümlenin sözcükleri en fazla bir paragraf uzunluğunu geçmez, çünkü konuşma dilinde sesin yettiği yere kadar sözcük sarf edilerek cümle kurulur ve anlambilim açısından, bir cümlenin öğeleri ne kadar çoğalırsa o cümle o kadar anlaşılmaz olabilir. Geleneksel olarak konuşulan dilde cümlelerin çoğu kalıplaşmış olarak kültürde mevcut olabilir. Mesela bir şaşkınlık cümlesi olarak "Amma da yaptın ha" dizesi, Türkçe coğrafyasının her yerinde aynıyla kullanılır. Bu kalıplaşma, sözdiziminin zaman içinde bütün ulusun ortak ve aynı anlamla üretilmesindendir yoksa teorik olarak aynı cümlenin ifade ettiği anlamı çok değişik sayıda kelime kullanarak sonsuzca çeşitlendirmek de mümkündür, ama bir anadilin ana meselesi ortak dil olarak en hızlı iletişimi kurmak olduğundan, cümle tarzları kalıplaşmıştır.ÖRNEK:Bu sözcük genişletmesi sonsuza kadar sürer. O halde, en iyi cümle nedir? Dilbilimi açısından en iyi cümle, bir düşünceyi içinde gereksiz hiçbir kelime olmaksızın anlatan duru cümledir. Eskiden buna "efradını cami ağyarını mani" denilmiştir. Cümle vardır, çok uzundur fakat hala istenileni anlatamaz; cümle vardır, iki kelimedir ama ifade yerindedir. Konuşma ve yazı dilinde hiçbir anlam ifade etmeden, kelimelerin yan yana gelmiş olması itibarıyla yapılmış cümlelere her yerde rastlanmaktadır. Bu, düşüncesiz dil, dilsiz düşünce olamayacağına dair bir dilbilim ilkesine aykırıdır. Sesbilgisi yönünden de anlamsız ve art arda sıralanmış yama cümleleri hemen belli olur, çünkü kulağı tırmalar, ve giderek konuşan ve yazan dinlenmez, okunmaz olur.
Yüklem
Biçimbilgisinde fiil denilen yüklem kural olarak cümlenin sonundadır. İş, oluş, düşünüş, duyuş, yargılayış belirtir. Bu görevdeki her kelime yüklemdir ve cümlenin her yerinde yer alabilir. Bunlar yerlerine göre cümlecik yüklemi ve temel önerme yüklemi olur. Temel önerme yüklemleri yalınç, türemiş, bileşik olarak bütün fiillerden ve ekeylemlerle biçimlenen kelimelerden (sıfatlar, adıl, ad, belirteç, ilgeç, mastar)ve durum takılarıyla (-de, -den, -e)çekimlenen ad soylu kelimelerden olur. Ayrıca şunlar ekeylem alarak yüklem olur: var, yok, değil kelimeleri; ulaçlar, ekler, takılar, söz öbekleri, dizeler, harfler. Yükleme göre cümle ikiye ayrılır: Fiil cümlesi, ad cümlesi. Bazı yüklemlerde ekeylemi düşmüş yahut kullanılmamış kelimeler olabilir. Sonu, kesin yargı bildirmek için -dir ile biten cümlelerde yüklem kişilere göre çekilmişse fiil cümlesi olur.Cümle, yüz tane kelimeyle de kurulsa, temel öğesi olan özne ve yüklem bellidir, bütün tümleçler bu iki öğeyi tamamlar. Kurallı cümlede özne önce gelir ancak devrik cümlede yüklem önce gelir.
Cümle ve özne
Yüklemin anlamını arayan kelime öznedir. Ad, ad takımı, sıfat takımı, adlaşmış sıfat, adıl, harf, ek ve takı, belirteç, ilgeç, bağlaç, ünlem, ikileme, yan önerme, tek cümle hallerinde olur. Bazen özneye -di, -dir eklenir: -Bakkala gidiyorum ne alayım? -Al işte, ekmekti reçeldi, peynirdi ne varsa al. cümlesindeki gibi. Bunun dışında özneler yalın olur, -i, -e, -de, -den durum takıları almazlar. Cümlede özneyi bulmak için kim ve ne soruları sorulur. Bir cümlede bir yüklemin bir öznesi olur. Bağlaçla, virgülle ayrılmış ikiden fazla öğelerin hepsi bir özne sayılır: Cümle nedir? 'Özneler, yüklemler, tümleçler, ünlemler' hepsi cümledir. Adlar da cümledir, zarflar da... örneğindeki gibi.Cümlede özne/yüklem uygunluğu
Türkçede en fazla karıştırılan konulardan biri özne ile yüklemin uygunluğudur. Özne/yüklem uyğunluğu iki bakımdan olur: Tekillik-çoğulluk ve kişiler. Tekillik-çoğulluk uygunluğu: 1. Tekil kişi, bir topluluk adına konuşursa yüklemi çoğul kullanır: Bildiri hakkında ne düşündüğü sorulan genelkurmay başkanı "sözümüzün arkasındayız" dedi. cümlesindeki gibi. 2. Böbürlenmelerde çoğul olur: -Biz bu lafları çok duyduk. gibi. 3. Mütevazilik için: -O zaman şu şu maddeleri de ekleyelim, cümlesindeki gibi. 4. İkinci tekil şahıslar, saygı ve nezaket bildirirken çoğul olur: -Buyrun o zaman siz yazın, gibi. 5. Üçüncü şahıslarda saygı, anlatımı güçlendirme için çoğul olur: -Kurucumuz burayı onurlandırdılar; -Sayın başbakan gelecekler mi?, gibi. 6. Çoğul öznelerin yüklemleri şu durumlarda hep tekil olur: -Beden organları ve bunlardan çıkan ses ve yaşlar için: -Sesler kesildi.; -Gözlerinden yaşlar aktı. -Fiil adlarında: -İşlerimiz iyi gidiyor. -Tamlamalarda: -Kanatlı kapının demir sürgüleri gıcırdıyordu. -Cansız varlıklar: -Sular kesildi.gibi. Ancak, cansız varlıklar tek tek ifade edilecekse, yüklem çoğul olur: -Hayvanlar duygulu varlıklardır.; Tanklar her yandan saldırıyorlardı. gibi. 7. Bitkiler, hayvanlar: -Bahçede güller, laleler, papatyalar her yeri kapladı. Karıncalar geldi, kuşlar yuva yaptı. 8. Soyutlamada: -Emanetler ehline verilir. 9. Zaman adları: -Aylar, yıllar geçti. 10. Topluluk adları: -Tümen harekete geçti.; -Güruhtan o ses yükseldi.; -Millet ona sahip çıktı. gibi. 11. Sayılarla belirtilen öznelerde: -42 milyon seçmen oy kullandı.; -Saldıranlar iki kişiydi. gibi. Bazen vurgu için çoğul kullanılır: -İki kişiydiler. 12. Nicelik gösteren belgisiz sıfatlarda ve özne olmuş belgisiz adıllarda: -Beni kaç kişi istedi?; -Onların birçoğu bilmez.; -Kör tuttuğunu öper.; -Herkes aynı kanıda. Vurgu için bazen çoğul olur: -Bu yazarlar haddini bilmeden yazıyorlar. 13. Var/yok ünlemlerinde: -Yoksullar var, açlar var.; -Kimseler bilmez. 14. İnsan olan çoğul öznelerde:- Çoğul öznenin bireyleri tek tek değil bir bütünse yüklem tekil olur: -İşçiler genel greve gidiyor.; -Kadınlar yön bulamaz.; -Teröristler beş askeri şehit etti.; -Belediyeler borç içinde kıvranıyor.;
- Çoğul öznenin bireyleri tek tekse yüklem çoğul olur: -Başbakan ve dışişleri bakanı köşkte biraraya geldiler.; -Artık mesajlarda kullanıcılar sesli harf yazmıyorlar.
Kişi uygunluğu: 1. Tek özne tek yüklemdir: -Ben yaptım, sen aldın, onlar dinlemediler. 2. Öznesi ayrı olma durumunda:
- Özneler 2. ve 3. şahıslar ise yüklem, 2. çoğul olur: -Kardeşinle sen bugün sınava gireceksiniz.
- Özneler 3. ve 1. veya 2. ve 1. veya her üçü ise, yüklem çoğul olur:
- Çoğul kişi adları çoğuldur: -Biz Türkiye olarak yardım edeceğiz.; -Yönetim kurulu olarak böyle davranıyoruz.
- Kimi, bazı... adıllarından sonra 1. şahıs takısı almış öznelerde yüklem tekil olabilir: -Ne yapmadık ki vatan için, kimimiz nutuk söyledi, bazılarımız şehit oldu.
Kaynakça
- ATABAY, Neşe-ÖZEL, Sevgi-ÇAM, Ayfer (1981), Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, TDK, Ankara, 131 s. (2003), Papatya Yayınları, 136 s.
- BANGUOĞLU, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK, Ankara, 2. Baskı, 628 s.
- DELİCE, H. İbrahim, (2003), Türkçe Sözdizimi, Kitabevi, İstanbul, 248s (2007), Kitabevi, 280s.
- DiZDAROGLU, Hikmet (1976), Tümcebilgisi, TDK, Ankara, 522+2 s.(doğru-yanlış cetveli).
- HATİPOĞLU, Vecihe (1972), Türkçenin Sözdizimi, Ankara
- KARAHAN, Leyla (1991), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, (2006, Akçağ Yayınlaır, 192 s.).
- KONONOV, A. N (1956)., Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Akademiya NAUK SSSR Institut Vostokovedeniya, Moskva-Leningrad, 569 s. (Tıpkıbasım (2001), Multilingual, İstanbul)
Dış Bağlantılar
- ALTUN, Mustafa (2004), "Türk Atasözleri Üzerine Sentaktik Bir İnceleme", Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz, sayı 21, s.79-91.
- AYDIN, İlker "Türkçede Yan Tümce Türleri ve İşlevleri", TÖMER Dil Dergisi, sayı 126, s.29-55.
- AYDIN, Özgür, "Türkçe Zarf Tümceciklerinde Özne Konumu', TÖMER Dil Dergisi, sayı 124, s.1-17.
- BOZ, Erdoğan "Adın Yükleme (Nesne) Durumu ve Tümcenin Nesne Ögesi Üzerine", Turkish Studies, cilt 1, sayı 4, s.102-108.