cinas
Türkçe cinas kelimesinin İngilizce karşılığı.[Chinas] v. girdle, encircle; gird, belt; ribbon; bind
n. pun, wordplay
- Kısmetindir gezdiren yer yer seni
- Bu ne güzel bir gül
Yazılışları, söylenişleri aynı; anlamları farklı iki sözcüğü birarada kullanma sanatıdır. Cinaslar Türkçedeki sesteş sözcüklerle yapılır. Cinas sanatına özellikle cinaslı manilerde rastlanır.
Anlamları ayrı olduğu halde söyleniş ve yazılış bakımından birbirine benzeyen kelimeleri bir arada kullanma.* Niçin kondun a bülbülKapımdaki asmaya?Ben yarimden ayrılmamGötürseler asmaya(Mani)* Sürü ne?Madem çoban değilsinArdındaki sürü ne?Beni yardan ayıransürüm sürüm sürüne(Mani)
Eski edebiyatçılar bir kelime oyunu olan cinas sanatını çok severlerdi. Kelimeler arasındaki benzerliğin tam ve eksik olmasından dolayı cinas tam cinas (cinas-ı tam) ve eksik cinas (cinas-ı gayr-ı tam) diye ikiye ayrılırdı. Tam cinas, anlamları ayrı olan iki kelimenin harflerinin sayısı, tertibi ve başka yönleri bakımından birbirine tamamıyla uymasından ileri gelir. Tam cinas, basit ve mürekkep olmak üzere iki türlüdür. Tam cinasa örnek Fuzuli'nin
Gerçi ey dil yar için yüz verdi yüz mihnet sana Zerrece kat'-ı muhabbet etmedin rahmet sana
beyti olabilir. Burada birinci yüz kelimesi çehre, ikinci yüz kelimesi sayı anlamına gelir. Anlam ayrı olmakla birlikte şekil benzerliği tamdır. Sünbülüzade Vehbi'nin şu mısraındaki yaz kelimesi de cinaslı olarak kullanılmıştır:
Eyleme vaktini zayi, deme kış yaz, oku yaz
Hece sayısı fazla olan kelimeler arasında cinasa mürekkep tam cinas (cinas-ı tam-ı mürekkeb) denir. İsmail Safa'nın
Söylerken o sözleri kızardı Hem hazzeder, ah, hem kızardı
beytinde olduğu gibi. Mürekkep cinasta kelimeler yazılış bakımından aynı şekilde olursa benzeşmeli cinas (cinas-ı müteşebbih); yazılışları ayrı olursa farklı cinas (cinas-ı metruk) denilir. Böylece mürekkep cinas da ikiye ayrılmış olur. Farklı cinasa örnek: Naci'nin
Dediler oldu bir iken ikişer Çıktılar harice birer ikişer
beyti gösterilebilir. Bunlardan birincisinde kötülük anlamına gelen şer ayrı yazılır. İkişer'de ise kelime bitişiktir. Aşağıdaki örnekte de yazılış bakımından farklı cinas vardır:
Ruhsarını ey dilber ayineye benzettim Vah vah ne hata ettim ayı neye benzettim.
Başı ve sonu birbirine benzeyen kelimeler arasında da cinas yapılabilir. Aynı kelimenin harfleri değişik bir sıraya konularak yapılan cinasa devrik cinas (cinas-ı kalb) adı verilir. Muallim Naci'nin aşağıdaki mısraında Naci kelimesi ile cani kelimesi arasında devrik cinas vardır:
Caniler içinde kaldı Naci.
Cinas sanatı sadece divan edebiyatına mahsus değildir. Halk edebiyatında da vardır. Özellikle manilerde sık görülür:
Gümüş kollar, gül eller Sünbül okşar gül eller. Bak sineme gözler var İsterim yare gitmek Dört yanımda gözler var.
Modern şairlerden bazıları da cinasa bas vurmuşlardır. Yahya Kemal'in aşağıdaki mısraında da Tekbir kelimesiyle tek bir kelimesi arasında cinas vardır:
Nice bin dalgalı Tekbir oluyor tek bir ses
Behçet Necatigil'in aşağıdaki dört mısraında ise yaş kelimeleri anlam bakımından farklıdır:
Yastıklarda gözyaşları mı var yaş Sağlam duvar tepserir güherçile yaş Nice şiirler yıllar yılı açmaz Parlar birden magnezyum yaş.