Büyük Sesli Uyumu

Kısaca: ``Büyük sesli uyumu``, bir sözcükte bulunan ünlülerin kalın ya da ince olarak birbirine uyması durumudur. Bu uyuma göre sözcük içerisindeki kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de yine ince ünlüler takip eder. ...devamı ☟

Büyük sesli uyumu``, bir sözcükte bulunan ünlülerin kalın ya da ince olarak birbirine uyması durumudur. Bu uyuma göre sözcük içerisindeki kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de yine ince ünlüler takip eder.

  • Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa, sonraki ünlüleri de kalın; ilk ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de ince olur. Bu durumda kalın ünlüler olan ``a``, ``ı``, ``o``, ``u`` ünlülerini sözcük içinde yine ``a``, ``ı``, ``o``, ``u`` ; ince ünlüler olan ``e``, ``i``, ``ö``, ``ü`` ünlülerini de yine ``e``, ``i``, ``ö``, ``ü`` takip edecektir. Örneğin:
konuşma (``o``, ``u``, ``a``)
  çamaşır (``a``, ``a``, ``ı``)
  yukarıda (``u``, ``a``, ``ı``, ``a``)
  incelik (``i``, ``e``, ``i``)
  süpürge (``ü``, ``e``)
  görüntü (``ö``, ``ü``)


  • Bu kurala uymayan pek az Türkçe sözcük vardır: ``şişman``, ``anne``, ``elma``, ``kardeş``, ``hangi`` ... Bu sözcükler de zaman içinde yapılarında meydana gelen değişiklikler nedeniyle uyuma aykırılık göstermiştir.
şışman - şişman
  ana - anne
  karındaş - kardeş
  hangı - hangi
  alma - elma


  • Türkçeye yabancı dilden girmiş olan sözcüklerde bu uyuma bağlı değildirler. Bu nedenle de bu kurala uyabilir yahut aykırılık gösterebilirler:
``telefon``, ``gazete``, ``kriter``, ``mahur``, ``makbuz``, ``mayo``, ``pantolon`` ...

  • Bileşik sözcükler iki ayrı sözcüğün birleşmesinden oluştuğu için bunlarda büyük ünlü uyumu aranmaz.
  • Sözcüklere eklenen bazı ekler ise bu kurala uymayarak istisna oluşturabilir.


-yor`` : Eylemlerde ek gibi kullanılan (ancak aslı eylem olan) -yor` un ünlüsu sözcüklere eklenirken değişmez. Haliyle de ince ünlüleri barındıran sözcüklere eklendiğinde ``büyük ünlü uyumu``nu bozar.
kalınlarla: bul-u-yor    incelerle: görün-ü-yor
       al-ı-yor          sevin-i-yor
       otur-u-yor         bilin-i-yor


-ken`` :
kalınlarla: ağlar-ken    incelerle: biter-ken
      bakar-ken          gelir-ken


leyin`` :
kalınlarla: sabahleyin    incelerle: geceleyin
      akşamleyin         


-(i)mtırak`` : Bu ekin başındaki ``i`` uyum gösterse de ekin yapısındaki ``ı`` değişmez.
kalınlarla: sarımtırak    incelerle: yeşilimtırak


ki``: Bu ekin ünlüsü dilimizdeki bazı sözcüklerde (``bugün-kü``, ``dün-kü``, ``öbür-kü``) yuvarlaklaşmışsa da genel olarak genel olarak kalın ünlülerden oluşan sözcüklere eklendiğinde uyumu bozar.
kalınlarla: sabah-ki     incelerle: gece-ki
      akşam-ki           beri-ki
      yarın-ki


gil`` :
kalınlarla: babamgil     incelerle: dedemgil


Kaynaklar

  • ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı
  • Ana Yazım Kılavuzu, Ömer Asım Aksoy, Adam Yayınları, İstanbul, Eylül 2004, 23. Baskı
dil-taslak Türkçe Dil Bilgisi

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Büyük ünlü uyumu
3 yıl önce

Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki ses uyumundan biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz...

İœnlü uyumu, Büyük ünlü uyumu, Dil, Taslak, Türk alfabesi, Türkçe, İœnlü, Sayfanın başlığı
Küçük ünlü uyumu
3 yıl önce

sözcüğün hem büyük hem de küçük sesli uyumuna uyması için herhangi bir ünlü harften sonra şu harflerden birinin gelmesi gerekir: Büyük ünlü uyumu: a, ı, o...

Ünlü uyumu, Büyük ünlü uyumu, Dil, Taslak, Türk alfabesi, Türkçe, Ünlü
Võro dili
6 yıl önce

belirgin fark, ünlü uyumudur. İçinde Estoncanın da bulunduğu Kuzey Estonca lehçeleri ünlü uyumu barındırmazken, Võro dili bu uyumu barındırır. Aşağıda...

Türkçe Dilbilgisi
6 yıl önce

Türkçenin sesli harfleri iki kurala uyar: Büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu. İlk hece kalınsa sonraki kalın, inceyse sonraki de ince olduğunda büyük ünlü...

Orhun Alfabesi
3 yıl önce

yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa...

Orhun Alfabesi, Abece, Alfabe, Arap, Ermeni, Gök Türk, Kazım Mirşan, Kiril alfabesi, Kırgızlar, Kızıl, Latin
Cemal Reşit Rey
3 yıl önce

oluşturdu ve konserler verdi.. Cemal Reşit Rey, 1926'da konservatuvarda birçok sesli koro; 1934 yılında ise "Yaylı Sazlar Grubu"nu kurdu. İstanbul Şehir Orkestrası’nın...

Cemal Reşit Rey, Cemal Reşit Rey
Türkçe
3 yıl önce

Türkçesinde büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu olarak bilinen iki ünlü uyumu vardır. En yaygın ve kapsamlı olan, büyük ünlü uyumudur. Küçük ünlü uyumu, Türkiye...

Türkiye Türkçesi, Türkiye, Dil, Dilbilim, Ural-Altay Dil Ailesi, Diller, Türk, Osmanlıca, Arapça, Abide, Afganistan, Türk dili, Edebiyat, Orta Asya, Tatarca, Azerice, Türk Dil Kurumu
Fince
3 yıl önce

sürece sahiptir. En önemli süreçler ise ünlü uyumu ve ünsüz yumuşamasıyla ilgili olanlardır. Ünlü uyumu sözcüğün içeriğine bakılarak gerçekleştirilen...

Fince, Almanca, Avrupa Birliği, Danca, Dil, Dil aileleri, Estonca, Estonya, Finlandiya, Finnmark, Fransızca