Doğu Roman
Aromanca (veya ``Makedo-Romanca``, ``Arumence``, ve Aromanca`da ``limba armí£neascí£``, ``armí£neshce`` veya ``armí£neashti``) Balkanlar`da konuşulan Doğu Roman Dilidir.
Balkanlar`daki Roma fetihsinden sonra düzenlenmiş ve çağdaş Rumence`nin grameri ve morfolojisi gibi birçok özellik paylaşıyor. Rumence ve Aromanca`nın arasında en büyük farkı söz varlığıdır - Rumence komşu Slav dilleriden çok etkilendi, ama Aromanca, tarihsel olarak Yunanca ile çok yakın ilişkilere sahip olduğu için Yunanca`dan çok etkilendi. Bu dillerin arasında bir tane daha önemli fark kökenleridir. Aromanca formunda üç farklı katmanlara sahiptir: eski katmanı (Epirus, Tesalya, İllirya ve Makedonya`da konuşulan diliden kaynaklanıyor), Latince katmanı (Roma İmparatorluğu`ndan getirildi), ve Yunan veya Hellenik katmanı (Roma ve Doğu Roma İmparatorluğun süresinde eklendi). Daha geliştirildiğinde, Osmanlı İmparatorluğun zamanında birkaç kelime Türkçe`den eklenildi.
Küresel dağıtım
Makedonya Cumhuriyeti`nde Aroman insanlar ve dili resmi tanımaya sahipler, ama büyük Aroman topluluklar Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan`da bulunmaktadır. Batı Makedonya`daki Moskopol ve Grammos kentlerin yıkılmalarından sonra Balkanlar`dan Romanya`ya birçok Aroman da taşındı.Resmi durum
Aromanca Makedonya`da bir tür resmi duruma sahiptir. Üsküp, Kruşevo ve Manastır`ın ilkokullarında Aromanca seçimli bir derstir, ve Aromanca konuşanlar mahkemede bu dili kullanma hakkına sahipler. 2006 yılından itibaren Kruşevo`da Aromanca ikinci resmi dili (Makedonca`dan sonra) oldu.Tarih
Aromanca Rumence`ye çok benzerdir, ve her iki dilin arasında en büyük farkı sözlerinde. Rumence`de daha çok Slavik kelime var, ayrıca Aromanca birçok Yunanca kelimeye sahiptir.Genellikle, 800-1200 yıl önce Roma İmparatorluğun Balkan illerinde konuşulan Kaba Latince dört ayrı dillere bölündüğünü inanılıyor: Dako-Rumence (bügünkü Rumence dili, Aromanca, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence. Bazı dilbilimciler Aromanca ``Proto-Rumence`` olduğunu inanmiyorlar.
Yunanca etkiler Aromanca`da diğer Doğu Roman dillerin arasında en büyüktür, özellikle çünkü Aromanlar yeni kelimeleri bulmak için Yunanca`yı kullanırlardı, ancak Rumenler İtalyanca ve Fransızca`yı kullanırlardı.
Türkler Balkanlar`a geldiklerinde Aromanca Türkçe`den birkaç söz ekledi, ama Aromanca`nın sözcüksel kompozisyonu hala daha Romandır.
Lehçeler
Arnavutluk ve Yunanistan`da bulunmakta olan Aromanca lehçeler var: Moskopol lehçesi ve Grammos lehçesi. Diğer lehçeler de var: Malovista, Gopeş, Beala Supra ve Kruşevo lehçeleri.Gramer
Aromanca`nın grameri ve morfolojisi Rumence`ye çok benzerdir. Belirli tanımlığı kelimenin sonuna ekleyen klitik cüzüdür; hem belirli hem de belirsiz tanımlıkları çekilebilirler; ve isimler üç ayrı cinste sınıflandırılmış.Fiiler
Aromanca gramer Rumence`den kendisini ayıran bazı özelliklere sahiptir, en önemli özelliklerinden biri mastar kullanmadığıdır. Bu nedenle, Rumence`de mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler (örneğin: basit gelecek zaman veya şart kipi), Aromanca`da diğer yöntemlerde yapılıyor. Ayrıca, sözlüklerde fiiller bildirme kipi, şimdiki zaman ve birinci insanda veriliyor.Aromanca fiiler dört fiil çekime sınıflandırılıyorlar. Aşağıdaki tablo birkaç örnek veriyor, Rumencesi ile.
| |Aromanca(bild. şimd. 1. tek.)||Rumence(bild. şimd. 1. tek.)||Rumence(mastar)||Türkçe | ||||
|---|---|---|---|---|
| I | cí£ntu dau lucredzu | cant dau lucrez | a canta I a da I a lucra I | şarkı söylemek vermek çalışmak |
| II | ved şedu armí£n | văd şed răman | a vedea II a şedea II a rămane III (``or`` a rămanea II) | görmek oturmak kalmak |
| III | duc cunoscu ardu | duc cunosc ard | a duce III a cunoaşte III a arde III | taşımak, götürmek bilmek yanmak |
| IV | mor fug indulÅ£escu | mor fug indulcesc | a muri IV a fugi IV a indulci IV | ölmek koşmak tatlılaştırmak |
Gelecek zaman
Gelecek zaman, "va" (düslemek) yardımcı değişmeyen cüzü ve dilek kipi kullanarak, aynen eski Rumence gibi oluşturuluyor.| |Rumence(eski)||Türkçe |
|---|
| |va să cant|| şarkı söyleyeceğim |
| |va să canÅ£i|| şarkı söyleyeceksin |
| |va să cante|| şarkı söyleyecek |
| |va să cantăm|| şarkı söyleyeceğiz |
| |va să cantaÅ£i||şarkı söyleyeceksiniz |
| |va să cante|| şarkı söyleyecekler |
Geçmiş zaman
Rumence`de geçmiş zaman sentetik olarak (Portekizce gibi) oluşturuluyor, ama Aromanca "am" (sahip olmak) yardımcı fiili bitmemiş bir eylemi gösteren zamanı (``aveam``) ve geçmiş zaman cüzü olarak dolaylı anlatılmış yapı kullanıyor. Aromanca bu özelliği Megleno-Rumence ve Balkan dil birliğinde bazı dillerle paylaşıyor.Birtek yardımcı fiil sayı ve kişiye bağlı çekim yapılabiliyor: ``aveam``, ``aveai``, ``avea``, ``aveamu``, ``aveatí£``, ``avea``, ama geçmiş sıfatı değişmiyor.
| |Megleno-Rumence||Rumence||Türkçe |
|---|
| |vea mancat||mancase|| (o) yemiş |
| |vea durmit||dormise|| (o) uyumuş |
Fiilden türetilen isimler
Aromanca`nın fiilden türetilen isimleri sadece bazı fiilerle kullanıyor, her fiile değil. Bu fiiler:- 1. sınıf: ``acatsí£ (ací£tsí£nda(lui))``, ``portu``, ``lucreashce``, ``adiljeashce``.
- 2. sınıf: ``armí£ní£``, ``cade``, ``poate``, ``tatse``, ``veade``.
- 3. sınıf: ``arupí£``, ``dipune``, ``dutse``, ``dzí£se``, ``featse``, ``tradze``, ``scrie``.
- 4. sınıf: ``apire``, ``doarme``, ``hivrie``, ``aure``, ``pate``, ``avde``.