Hükumetteki yabancı tesirlerden kurtulmak isteyen Mısır hidivi İsmail Paşa, Arabi Paşanın desteğini alabilmek için onu alay komutanlığına getirdi. Batılılar, İsmail Paşayı hidivlikten alarak yerine Tevfik Paşayı getirdikleri sırada Arabi Paşa da mirlivalığa yükseltildi (l879).
1881’de Savunma Bakanlığına getirilen Arabi Paşa, bütün Avrupalı memurların işlerine son verdi. Ancak çıkan karışıklıkları önleyemedi. Neticede İngilizler İskenderiye’yi işgal etti (1882). Esir edilen Arabi Paşa divan-ı harbe verilerek önce idam sonra müebbet hapse mahkum edildi ve Seylan Adasına sürüldü. 1901 senesinde, Hidiv Abbas Hilmi Paşa tarafından affedilerek Mısır’a döndü ve 1911 senesinde Kahire’de vefat etti.
Kaynak: Rehber Ansiklopedisi
ARÂBÎ PAŞA Mısır’ın İngilizler tarafından 1882’de işgaline sebeb olan ayaklanmanın lideri ve on dokuzuncu asrın Mısır savunma bakanlarından. Asıl adı Ahmed bin Muhammed bin Muhammed Vafidir. Aşağı Mısır bölgesinde Zegazif yakınlarındaki Hayriye köyünde 1839 senesinde doğduğu tahmin edilmektedir. Çiftçi bir ailenin çocuğu idi. Hidiv Said Paşa zamanında Ezher’de tahsil görmek üzere Kahire’ye giden Arabi, on dört yaşında askere alındı. Kısa bir süre sonra subaylığa terfi etti. On dokuz yaşında iken kaymakamlık (yarbaylık) rütbesine ulaştı. Bu ani terfilerinde Said Paşa’nın etrafında Mısırlıları toplama arzusunun büyük te’siri görüldü. Said Paşa ile olan yakın münasebeti bir Mısır milliyetçisi olarak yetişmesine sebeb oldu. 1862 senesinde hidiv Said Paşa’nın ölümü üzerine, yerine geçen İsmail Paşa zamanında Mısır’da kontrol, Türk ve Çerkez subaylarının eline geçti.
Arabi Paşa 1875 senesinde suistimal suçundan yargılanıp, suçu sabit olmadığı halde yarı maaşla emekliye sevkedildi. Bu durum üzerine Mısır’da Türk ve Çerkez subaylarına karşı Ali er-Rubi tarafından kurulan gizli bir teşkilata girdi. Aynı zamanda Ezher’de verilen derslere devam ederek kendini yetiştirdi ve meşhur bir hatib oldu. Cemaleddin Efgani ve Muhammed Abduh gibi reformist masonların te’sirleri altında kaldı.
Mısır hidivi İsmail Paşa’nın idaresizliği, israfları halk arasında hoşnutsuzluğa sebeb olmuştu. İngilizler bunu fırsat bilerek Arablar arasında ırkçılık akımını körüklediler. Subaylardan bazıları israfın önlenmesi ve milliyetçilik duygularının yayılması ile ilgili bir cemiyet kurdular. Arabi Paşa, hitabetiyle bu cemiyete lider oldu ve Ahmed Arabi el-Mısri ünvanını aldı.
Hidiv İsmail 2500 subayı da emekliye ayırınca subaylar Arabi Paşa liderliğinde ayaklandılar. Mısır karışınca, Abdülhamid Han, İsmail Paşa’yı azlederek yerine oğlu Tevfik Paşa’yı getirdi (25 Haziran 1879). Arabi Paşa da mirlivalığa yükseltildi.
Hidiv İsmail Paşa, Avrupalı devletlerden borç almış, israfta ileri gitmişti. Sonra da alacaklı durumdaki İngiliz ve Fransızlar, hidivliğin mali teşkilatında bir kontrol mekanizması kurmuşlardı. Mali sıkıntı sebebiyle orduda alınan tedbirler, bazı subaylar arasında hoşnutsuzluğa sebeb oldu. Savunma bakanı Çerkez Osman Bey’in hazırladığı bir kanunu beğenmeyen Arabi Paşa ve bazı alay kumandanları itirazda bulunarak karşı çıkınca arkadaşları ile birlikte hapsedildiler. Fakat askerler tarafından kurtarıldılar ve Çerkez Osman Bey azledilerek, yerine Mahmud Sami Paşa el-Barudi getirildi. Fakat kısa bir süre sonra Hidiv Tevfik Paşa; Mahmud Sami Paşa’yı azlederek, yerine Davud Fethi Paşa’yı geçirdi ve idareyi kuvvetlendirmek için İstanbul’dan yardım istedi. Tevfik Paşa, İngilizlerin baskısı ile bir temsilciler meclisi ve meşruti bir idare kurmak üzere Şerif Paşa’yı başbakanlığa getirdi. Şerif Paşa, kurduğu hükümette Arabi Paşa’yı savunma bakanlığı müsteşarlığına getirdi.
Temsilciler meclisinin bütçe gibi önemli bir mes’eleyi bile yerine getirememesi üzerine; yabancıların da tahriki ile bazı gençler ayaklanınca, Şerif Paşa hükümeti istifa etmek mecburiyetinde kaldı. Mahmud Sami Paşa hükümete geçip, Arabi Paşa’ya savunma bakanlığını verdi. Hükümeti ele geçiren Sami ve Arabi paşalar, orduda temizlik yapmaya başladılar. Hatta hidiv Tevfik Paşa’yı da azlederek yerine Halim Paşa’yı getirmek istedilerse de bu isteklerini İstanbul kabul etmedi. Ayrıca İngiltere ve Fransa, hıdivin mevkiini kuvvetlendirmek için iskenderiye önlerine donanma gönderdiler. Bunun üzerine Sami Paşa istifa etmek mecburiyetinde kaldı. Ancak, Kahire ve İskenderiye’deki subayların baskısıyla istenilen Şerif Paşa hükümeti gerçekleşmedi. Bu durumda Arabi Paşa, savunma bakanı olarak hükümette tek kaldı ve yalnız başına kararlar almaya başladı. Arabi Paşa’nın bazı uygulamalarından dolayı ortaya çıkan huzursuzluklar ordu tarafından giderildi. Bu esnada İstanbul’dan gelen murakıp hey’etinin isteği ile Ragıp Paşa başkanlığında kurulan yeni hükümette Arabi Paşa savunma bakanı olarak yerini korudu.
Kabineye hakim olan Arabi Paşa bütün Avrupalı me’murların işine son verdi. Bu durumu protesto eden İngiltere ve Fransa, İskenderiye önlerine birer filo gönderdiler. Birbirlerinden çekindikleri için askeri müdahalede bulunamadılar. Beraber de hareket edemiyorlardı. Çünkü, İngilizler, Hindistan’ın en kısa yolu olan Süveyş’ten Fransızları uzaklaştırmak ve bunun için de Mısır’a tek başına hakim olmak istiyorlardı. Fransızlar da İngilizleri yalnız bırakmak istemiyorlardı. En kestirme yol olarak Mısır’a asker yollanması için İstanbul’a müracaat ettiler. Sultan İkinci Abdülhamid Han; devletinin zayıf zamanında Mısır’a hakim olacak kuvvet gönderemeyeceğini, yapacağı bir hareketin, Avrupalı müstemlekecilerin menfeatlerini te’min, kendi tebeasını ezmek olacağını düşünerek Mısır’a asker yollamayı reddetti. Bunun üzerine Londra, Mısır’daki Avrupalıların hakkını bizzat savunacağını ilan etti.
İskenderiye istihkamlarına top konulması yasak olduğu halde, Arabi Paşa tarafından buralara top konmuştu. İngilizler buradaki topların kaldırılmasını istediler. Bu isteklerini hükümet reddetti ve İskenderiye halkı, Avrupalıların mallarını yağmaladı. Bir çok Avrupalı öldürüldü, dört konsolos yaralandı. Neticede bahane arayan İngiliz donanması, şehri top ateşine tuttu ve kısa bir müddet sonra İskenderiye teslim oldu. Hidiv Tevfik Paşa; bu “olaya sebeb olan Arabi Paşa’yı azlederek, asi ilan etti. Arabi Paşa da, hidivi vatana ihanet ile suçlayarak, askerini Tell-ül-Kebir’de topladı. İngilizlerle burada yapılan savaşı yirmi dakikada kaybetti ve Kahire’ye giren İngilizlere teslim oldu. Daha sonra Divan-ı harbe verilerek önce idam, sonra müebbet hapse mahkum edildi. Bunu müteakib Seylan Adası’na sürüldü. 1901 senesinde, hidiv Abbas Hilmi Paşa tarafından affedilerek Mısır’a döndü ve 1911 senesinde Kahire’de vefat etti.
Arabi Paşa, hiç bir zaman üstün bir lider, başarılı bir politikacı ve iyi bir idareci olamadı. Hitabeti kuvvetli olması sebebiyle kitleleri peşinde sürükleyip, mevkiler elde etti. Koyu bir Arab kavmiyetçisi olmasını, başta İngilizler olmak üzere zamanın siyasileri kullanıp, emellerine alet ettiler.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Îzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi; cild-4, sh. 323
2) Mısır Mes’elesi (Rauf Ahmed, İstanbul-1334); sh. 50
3) Hatırat (Said Paşa, İstanbul-1328); cild-1, sh. 72
4) Hatırat (Kamil Paşa, İstanbul-1329); sh. 10
5) Mısr lil-Mısrıyyin (Selim Halil en-Nakkaş, İskenderiyye-1884); cild-4
6) Secret History of The English Occupation of Egypt (W. S. Blunt, London-1969); sh. 147 v.d.
7) Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 332
8) El-Âlam; cild-1, sh. 168
Kaynak: Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi
