Türkçe Bilgi: Anlam Bilgisi

ANLAM BİLGİSİ - Anlambilim (Semantik)

Dili anlam açısından inceleyen bilim dalı.

"Dilbilimsel anlambilim, göstergenin içerik ya da gösterilen yanını ele alır, gösteren(işitim imgesi) ile gösterilen arasındaki ilişkileri, gösterilendeki değişim ve oynamaları, dilsel yapıların anlamsal yönden ortaya koyduğu çeşitli olguları vb. inceler."

Berke VARDAR (Pierre GIRAUD, Anlambilim, Çeviren: Berke Vardar, Ankara, Kuzey Yayınları, 1984: VII)

Sözcükte Anlam Genel ve Özel Anlam Somut ve Soyut Anlam Temel (Ana) ve Yan Anlam Gerçek ve Mecaz (Değişmece) Anlam Eş Anlamlılık Yakın Anlamlılık Çok Anlamlılık Eş Adlılık (Eş Seslilik) Karşıt Anlamlılık

Sözcükte Anlam

"Bir göstergenin öteki göstergelerle sıkı sıkıya ilişkili biçimde, belli bir bağlam içinde, belli bir duruma ve koşullara bağlı olarak yansıttığı kavram."

Doğan AKSAN (Doğan AKSAN, Dil, Anlam, Sözcük, Ankara, Ankara Üniversitesi Yayınları, 1991: 37)

Kavram:

"1. Dünyadaki nesnelerin, biçimlerin, olgu, durum ve devinimlerin dilde anlatım buluşudur. 2. Dünyadaki nesnelerin ortak niteliklerine dayanan, dile özgü bir genelleme, bir soyutlamadır."

Doğan AKSAN (Doğan AKSAN, Dil, Anlam, Sözcük, Ankara, Ankara Üniversitesi Yayınları, 1991: 54-55)

Metin: "Türkçenin Söz Varlığının Anlam Açısından Özellikleri", Doğan Aksan, Türkçenin Gücü, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1990: 37-40.

Genel ve Özel Anlam

Kavram, nesne, varlık ve durumları topluca belirleyen sözcüklere "genel anlamlı sözcükler", sınırlı bir anlam boyutunda belirleyen sözcüklere "özel anlamlı sözcükler" denir.

Örnek:

Genel anlam Özel anlam Özel anlam Hayvan Kedi Van kedisi Roman Türk romanı Cumhuriyet dönemi Türk romanı

Somut ve Soyut Anlam

Nesnel varlığı olan, gözle görülen, elle tutulan nitelikteki varlıkları belirleyen, herkesçe aynı biçimde anlaşılan, bellekte aynı görüntüyü yaratan sözcüklere "somut anlamlı sözcük"; gözle görülmeyen, elle tutulmayan, herkeste aynı duygu ve düşünceleri, aynı görüntüyü yaratmayan durumları belirten sözcüklere "soyut anlamlı sözcük" denir.

Örnek:

Somut anlamlı sözcük Soyut anlamlı sözcük Kalem Sevgi Fabrika Düş Bilgisayar Kıskançlık

Ana ve Yan Anlam

Bir sözcüğün gösterdiği ilk ve temel göstergeye "temel anlam", temel anlamdan kaynaklanan ama temel anlama göre farklılıklar taşıyan, ikinci, üçüncü derece anlamlara "yan anlam" denir.

Örnek:

Temel anlam Yan anlam Baş: Kafa Baş: 1. Tane (bir baş soğan) 2. Önder, yönetici (ustabaşı) 3. Başlangıç (köprübaşı) 4. Uç (topluiğnenin başı) Burun: Koku alma organı Burun: 1. Bir nesnenin ön kısmı(geminin burnu) 2. Karanın denize uzandığı bölüm, uç nokta (Sinop Burnu)

Gerçek ve Mecaz(Değişmece) Anlam

Sözcüğün herkesçe bilinen anlamına "gerçek anlam", herkesçe bilinenin dışındaki anlamına "mecaz anlam" denir. Mecaz anlamda, sözcüğün belirli bir ilgiyle başka bir kavramın anlatılması için kullanılması söz konusudur; deyimlerde, şiirlerde olduğu gibi.

Örnek:

Gerçek anlam Mecaz anlam Zarfı damgaladı. Adamı hırsız olarak damgaladılar. Köpek kudurdu. Eve geç kaldığım için annem öfkesinden kudurdu. Yatmadan önce ocağı söndürdü. Deprem binlerce insanın ocağını söndürdü. Elbisesini lekeledi. Babasının adını lekeledi. Hırsız polisin elinden kaçtı. Ayşe'nin uykusu kaçtı. Bu işin tadı kaçtı. Ekmeğin kaç lira olduğunu bilmiyor musun? İstanbul'a ekmek parası kazanmaya gitti. Usta motoru yağladı. Annemi iyiden iyiye yağladım, geç kalmamama bir şey demez artık. Ağacı baltaladı. Enflasyonun yükselmesi ekonominin iyiye gidişini baltaladı.

Eş Anlamlılık

Aynı kavramı karşılayan, birbirinin yerine kullanılabilen, aralarında hiçbir ayrım olmayan sözcüklerdir.

Genellikle bir dile başka dillerden gelen sözcükler ile o dilin kendi söz varlığındaki sözcükler arasında eşanlamlık görülür.

Örnek: hane=ev=konut=mesken imtihan=sınav bellek=hafıza mektep=okul kılavuz=rehber=mihmandar hürriyet=özgürlük ajan=casus cevap=yanıt alaz=alev=yalım ödül=ikramiye=mükafat demek=söylemek kaybetmek=yitirmek açıklamak=izah etmek amaç=gaye=hedef=maksat

Yakın Anlamlılık

Hemen hemen aynı anlamı karşılayan ancak aralarında küçük ayrımlar olan sözcüklerdir.

Örnek: korkmak/ürkmek/çekinmek/sinmek bıkmak/bezmek/usanmak kötü/berbat/fena kır/boz/kırçıl/gri/kurşuni gücenmek/darılmak/küsmek/içerlemek semiz/şişman/tombul/tıknaz oturmak/ilişmek/çökmek

Çok Anlamlılık

Bir sözcüğün birden çok durum ya da kavramı ifade etmesi. Çok anlamlılıkta, bir sözcüğün iki biçimi arasında anlam ilişkisi vardır.

Örnek: Yüz: 1. Surat 2. Yüzey(suyun yüzü) 3. Bir nesnenin ön bölümü(Evin yüzü) 4. Bir nesnenin görünen bölümünü kaplamakta kullanılan kumaş (Yorgan yüzü) 5. Yan, taraf.

Acı: 1. Tatlı olmayan 2. Koyu (Acı yeşil) 3. Istırap

Dil: 1. Ağzın içindeki organ 2. Kilit vb. araçlardaki yassı, hareketli bölüm 3. Nefesli çalgılardaki ince, metal yaprak 4. Denize uzanan kara parçası 5. Konuşma yeteneği 6. İnsanlar arasında iletişimi sağlayan dizge.

Kuyruk: 1. Hayvanlarda gövdenin alt uzantısı 2. Uçurtma ve uçakların arkasındaki uzantı. 3. Sıra beklemek için oluşan insan dizisi 4. Başın arkasında toplanan saç.

Geçmek: 1. Arkada bırakmak 2. Hastalığın bulaşması 3. Sınıfını başarıyla bitirmek 4. Birşeye gücü yetmemek

Dokunmak: 1. Değmek 2. Sağlığın olumsuz etkilenmesi 3. Duygulanmak.

Eş Adlılık (Eş Seslilik)

Sesteş olmakla birlikte aynı anlamı, kavramı karşılamayan sözcükler. Eş adlılıkta, sözcüğün sesçe aynı olan iki biçimi arasında hiçbir anlam ilişkisi yoktur.

Örnek: Dolu: Boş olmayan Dolu: Yağan buz parçaları

Dil: Tat alma organı Dil: Gönül

Kurt: Köpekgillerden yırtıcı hayvan Kurt: Omurgasız, bacaksız küçük hayvan

Kara: Siyah Kara: Toprak parçası

Yüz: Surat Yüz: 100.

Bitmek: Tükenmek Bitmek: Yetişmek (Tarlada ot bitti

Karşıt Anlamlılık

Birbirine taban tabana karşıt durumları ve kavramları anlatan sözcükler. Her kavramın karşıtı yoktur.

Örnek: İyi x Kötü Sevinç x Üzüntü Cesur x Korkak Doğru x Yanlış Ödül x Ceza Okumuş x Cahil Güzel x Çirkin Görkemli x Sade Sağlam x Çürük Buruşuk x Düz Gitmek x Gelmek Alt x Üst

Anlam Bilgisi

misafir - 8 yıl önce

Biçimbilim

Dilbilgisi

Türkçe Dilbilgisi

Sözcükte Anlam Değişmesi

Sanat bilgisi

Anlambilim

Metin bilgisi

Deyim