Alaş Orda 1905 yılında "Alaş Harekati" ile ortaya çıkmış ve 1912 yılında kurulan siyasi Alaş Partisi ile güçlenmiştir. Bu parti siyasi faaliyetlerini 1928 yılında bırakmış olsada resmen 1937 yılına kadar varolmuştur. Alaş Orda en sonunda Türkistan Komunist Partisi nin milliyetçi siyasetçilerinden oluşan bir grub olarak kalmış ve sonra ortadan kaybolmuştur.
1980`li yılların sonunda, etki alanı Kazakistan ve Kırgızistan olan ve aynı adı kullanan yeni bir milliyetçi parti kurulmuşdur.
İsimin anlamı
Kazakistan`in resmi açıklamasına göre ``Alaş`` adı Kazakların efsanevi atası ``Alaş Han`` dan alınmışdır. Alaş Han, Orda Han`ın diğer bir ismidir.Ancak Orta Asya Türk dillerinde "Alaşa"; "at" anlamına geldiğinden Alaş Orda`nın anlamı "Atlı Ordusu" olduğu daha mantıklı olurdu.
1905 ila 1919 yılları arasında
1905 yılında Mustafa Çokayev adlı bir Kazak tarafından organize edilip "hepimiz Alaş`ın oğullarıyız" başlığı altında Taşkentde yapılan "Türkistan müslümanları kongresi" n`de, soylu ailelerden gelen kazak ve kırgız önderler "Alaş" adı altında birleşmişdir. Bu harekata kazak ve kırgız entellektüeller de katılmıştır.Bu yeni ortaya çıkan gücün başlı hedefleri şunlardı:
- Orta Asya`da İslam`ın çağdaşlaştırmak
- Kazakların ve Kırgızların geleneksel göçebe kültürlerini tekrar özgürce yaşayabilmelerini elde etmek (yani Rus Çarlarının çok daha öncelerde başlattıkları göçebe halkları yerleşmeye zorluyan kanunları kaldırmak)
- Türkistan bölgesine yerleşen rusları tekrar buradan uzaklaştırmak
Alaş harekatı yine Çakoyev tarafından kurulmuş olan Türkistan Müslümanları Komitesi ile sıkı bir işbirliği içindeydi. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğun`da kurulmuş olan Jön Türkler harekatı ve İtil-Kama bölgesinde Mir Sultan Galiyev tarafından kurulmuş olan Türk-Tatar Komitesi ile işbirliği yapmaktaydılar.
1912 yılında Alaş harekatından Alaş Partisi doğmuştu. Bu partiye Çokayev`in yanında Abdulgaffar Imanov ve Amangeldi Imanov adlı kırgız kardeşler ve bir kazak ``tore``si olan (kazaklarda bir hükümdar unvanı) Alihan Bukeyhanov`da katılmıştı. Bukeyhanov partinin en sözü geçen kişiliğiydi ve partinin temel unsurları da Bukeyhanov tarafından belirlenmişti. Çünkü Bukeyhanov rus parlamentosunun üyesiydi, ve parlamentonun içinde ortaya çıkan ``Çançılar`` adlı fraksiyona mensubdu. Çançılar siyasi açıdan rusların Sosyal-devrimci grubuna yakındı.
Alaş partisi bu dönemde gayet türkçüydü ve Rus İmparatorluğunun içinde yaşayan Türk halklarını birleşerek Büyük Turan`ı kurmaya çağırmaktaydı. Bir ``Tore`` olarak Bukeyhanov kendini doğrudan Cengiz Han`ın mirascısı olarak görmekteydi. Imanov kardeşleri ise ``Koşa`` olarak kendilerini Muhammed peygamberin mirascıları olarak görmekteydiler.
Alaş partisinin asıl önem kazanması ama Rus İmparatorluğunun 1917 yılında çökmesi ile başlamıştı. Artık yeni kurulan bir Rusya`nın içinde özerk bir kazak-kırgız milli devleti için çaba gösterilmekteydiler. Bu devletin Rusya`nın o dönemde kırgız olarak tanımlanan tüm topluluklarını içine alması ve "Alaş Orda" adını taşıması isteniyordu. Mustafa Çokayev bu devletin ilk lideri olarak seçilmişti.
Aynı zamanda Alaş Orda Türkistan`da gerçekleşen ayaklanmalara da destek oluyordu. 1917 yılının ilkbaharında Bişkek`de liderleri Imanov kardeşler olan ``Alaş-Başan Hereketi`` (Alaş baş harekatı) kuruldu. Harekatın bu kırgız kanadının merkezi beklenilmesi gerektiği gibi Bişkek değil Hokant oldu.
1917 yılı henüz geçmeden Alaş Orda Orenburg`da, Rusya`nın içinde bir özerk kazak ülkesinin kurulmasını savunan ``Kırgızların Müslüman Kongresi``ni gerçekleştirdi. Ayrıca özerkliğe kavuşmak için Rusya`nın bütün Türk halkları ile iş birliği yapılması gerektiği vurgulanmaktaydı. Ancak Alaş Orda bu döneminde henüz, tüm Türk halklarının birleştiği bir gücün içinde kırgızların önder rölünde olması gerektiği fikrindeydi.
Alaş Orda Bolşeviklerin başa geçmesine karşı çıkması, ve Rusya`nın demokratik biçimde yönetilmesi gerektiğini savunması ile yeni Sovyet Rejimi ile arası açılmıştı.
Rusya`nın iç savaşları sırasında Alaş Orda kazakların yaşadığı bölgeleri Bolşeviklere karşı savunmak için kendince ayrı bir ordu kurmuştu. Ancak büyük birleşik bir bölgeyi tutmayı başaramadılar ve bölge ikiye bölündü. Bu bölümlerin arasında iletişim sorunları olduğundan dolayı iki ayrı yönetim oluştu. Batı bölümün lideri Bukeyhanov, doğu bölümün liderleri Imanov kardeşleri oldu.
Mustafa Çokayev bu durumu düzeltmek için Imanov kardeşlerin rızası ile, Kazakistan ve Kırgızistan`ı içine alan yeni bir devlet ilan etti. Ancak bu devletin aslında hiçbir anlamı yoktu, çünkü komunist Rus rejimi sadece Bukeyhanov`u Alaş Orda lideri olarak tanımaktaydı.
Bolşeviklere karşı güç kazanmak için Alaş Orda Kozaklar`la işbirliği yapmaya başladı. Ancak 1919 yılında Alaş Orda`nın orduları Kızıl Ordu tarafından mağlup edildi ve liderlerinin çoğu öldürüldü.
1919 ile 1937 yılları arasında
Alaş Orda`nın 1919 yılında Kızıl Ordu tarafından mağlup edilmesi ile pek bir anlamı kalmamıştı.Alaş Orda`nın az sayıda kalmış türkçü kanadını oluşturan üyeleri Türkistan`ın güneyine gidip ``Basmacı`` devrimcilerine katılmışlardı. Partinin reformcu kanadı Türkistan Komunist Partisine katıldı. Alaş Orda Partisi dış görünümü ile hala kazak partisi olarak varlığını sürdürmekteydi, ancak artık KPdSU tarafından kontröl edilmekteydi. Harekatın kırgız kanadı ise 1919 yılında çoktan tamamen dağılmıştı.
Bukeyhanov Moskova`ya taşındı ve Rus parlamentosu tarafından çok kez tercüman olarak görevlendirildi. Siyaset ile artık hiç bir alakası kalmamıştı. Bukeyhanov Rusya`da birçok Türk dillerinde yazılan gazeteler için yazarlık yaptı ve bir kaç kitaplar yazdı. 1921 yılında Bukeyhanov bazı diğer kişilerle birlikte ``Jaz Alaş`` gazetesini ve kendi başına ``Qazaq tili`` (Kazak dili) adlı bir gazeteyi yarattı.
Bukeyhanov 1937 yılında Moskova`da hala açıklığa kavuşmamış olan sebeblerden dolayı öldü. Stalin`in emiri ile KGB tarafından öldürülmüş olduğu tahmin edilmekte.
Alihan Bukeyhanov`un ölümünden sonra Alaş Orda da artık serbest parti olarak faaliyetlerine son verdi ve son üyeleri Kazakistan Komunist Partisi`ne entegre edildi.
1988 sonrası yeni tarihi
1988 yılında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra birçok Kazak ve Kırgız ``Azat-`` ve ``Aşar`` harekatlarına katılarak Alaş - Ulusal bağımsızlık partisi adında yeni bir milliyetçi müslüman parti oluşturdular. Bu partinin kuruluşu aynı zamanda Kazakistan ve Kırgızistan`da kurulan milliyetçi Rus partilere bir cevabtı.Alaş Partisinin hedefleri Alaş Orda Hanlığı`nın tekrar kurulması ve Orta Asya`da İslam`ın modernleştirilmesiydi. Ayrıca tüm Türk halklarının topraklarını içine alan bir Birleşik Türkistan Devletleri`nin kurulması gerektiğini savunmaktaydılar. Aşırı islamcı ve sağcı olan Türkistan partisi (Turkestan-i Partisi) ile iş birliği yapmaktaydılar. Bu parti bütün Türklerin islama dönüşünü ve tüm gayrimüslimlerin Türk topraklarından çekilmesini amaçlamaktaydı.
1994 yılında Alaş Partisi Kazak rejimi tarafından "faşist" olarak tanımlandı ve yasaklandı. Partinin uluscu üyeleri tekrar Azat-Harekatına katıldılar. Milliyetçi olan Kazak-Kırgız üyeleri ise "Aşar" (veya "Acar" = Türkiye Türkçesi: "Anahtar/Açar") adında yeni bir milliyetçi parti kurdular. Bugün Aşar Partisi Kazakistan`da parlamento`da yer almaktayken Kırgızistan`daki kolu siyaset`de hayatda kalma mücadelesi vermektedir.
Kitaplar
- Zentrum für Türkeistudien (Hrsg.): ``Aktuelle Situation in den Turkrepubliken`` (Working Paper 14, 1994)
- Roland Götz/Uwe Halbach: ``Politisches Lexikon GUS``, 1992
- Erhard Stölting: ``Eine Weltmacht zerbricht - Nationalití¤ten und Religionen in der UdSSR``, 1990
