ünlü uyumu
Türkçe ünlü uyumu kelimelerinin İngilizce karşılığı.n. vowel harmony
Küçük ünlü uyumu
Küçük ünlü uyumu Türkçe`de bir kelimede düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz ünlünün, yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlünün gelmesine denir. Türkçede düz ünlüler; a,e,ı,i seslerinden ibarettir. Yuvarlak ünlüler ise; o, ö, u, ü sesleridir.Bu konuda iki görüş vardır:
- Büyük ünlü uyumuna uymayan bir kelimede küçük ünlü uyumu aranmaz. Çünkü, büyük ünlü uyumu eskiden beri vardır, ancak küçük ünlü uyumu Osmanlı dönemi Türkçesinin son zamanlarında çıkmıştır. Dolayısıyla küçük ünlü uyumunun ön şartı kelimenin büyük ünlü uyumuna uymasıdır. Bu görüşe göre "kardeş", "aradaki" gibi kelimeler küçük ünlü uyumuna uymaz.
- Bu iki kural ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Yani büyük ünlü uyumu ayrı bir kural, küçük ünlü uyumu ayrı bir kuraldır. Buna göre bir kelimenin küçük ünlü uyumuna uymasının büyük ünlü kuralına uyma gibi bir ön şartı olamaz. Dolayısıyla yukarıdaki tanıma göre; e, i`den sonra a ve ı sesleri de gelebilir. Bu durumda "kardeş" kelimesi, "insan" kelimesi gibi kelimeler küçük ünlü uyumuna uyar.
Büyük ünlü uyumu
Türkçe`de bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (``a, ı, o, u``) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (``e, i, ö, ü``) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Bu kurala büyük ünlü uyumu adı verilir.Bu kural gereği Türkçe`de kimi eklerdeki ünlüler, eklendikleri sözcüğün son hecesindeki ünlüye göre belirlenir. Örneğin: (ismin -e hali) ormana, eve; (ismin -i hali) ormanı, evi.
Türkçe`de büyük ünlü uyumu kuralına uymayan birkaç sözcük vardır. Örneğin: ``anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman``. Bunların dışında aşağıdaki durumlarda da büyük ünlü uyumu aranmaz
- Bileşik sözcükler. Örneğin: ``Çanakkale``.
- Diğer dillerden alıntı sözcükler. Örneğin: ``ahenk, badem, ceylan, çapari, çiroz, dükkan, fidan, gazete, hamsi, kestane, kiraz, kitap, liman, limon, maden, manifatura, metal, meydan, mikrop, minare, model, nişan, nişasta, pehlivan, rüzgar, selam, terazi, tercüman, tezgah, tiyatro, valiz, vida, viraj, yadigar, ziyafet, ziyaret``. Ancak bazı alıntı sözler büyük ünlü uyumuna uydurulmuştur: ``duvar`` (< ``divar``), ``kalıp`` (< ``kalib``), ``pırlanta`` (< ``brillante``), ``surat`` (< ``suret``).
- Türkçe`deki ``-daş (-taş), -gil, -ken, -ki, -leyin, -(ı, i, u, ü)mtırak, -(ı, i, u, ü)yor`` ekleri de bu kurala uymaz. Örneğin: ``gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller; çalışırken, durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak, yeşilimtırak; geliyor, gülüyor, içiyor, örüyor``.
- Tek heceli sözcüklerde bu kural aranmaz.Örneğin: "tek,dağ,bağ,ses,tok,ter,kel,bar".
- Zamanla söylenişi değişen sözcüklerde bu kural aranmaz.Örneğin: "ana-anne,alma-elma".Ancak bazı sözcükler bu kurala uydurulmuştur.Örneğin: "kadri(kedi),taven(tavan)