Tarihi
Gım Gım (Varto) bölgesi tarihte sırasıyla Medler, Pers, Port, Roma ve Bizans egemenliği altında kalmıştır. 1071 Malazgirt Savaşı ile Selçukluların, daha sonra Akkoyunlular ve Karakoyunlular`ın hakimiyeti altında kalmıştır. 1514 yılında Çaldıran Savaşı`yla Osmanlı idaresine geçmiştir. 1923`te Türkiye Cumhuriyeti`nin kuruluşuyla, TBMM onayı ile Varto ismini alarak ilçeleşmiştir.İlçenin adı
"Gım Gım" adının kaynağı ile ilgili tezler- Bölgenin etrafını çeviren dağların eski tarihte volkanik olma olasılığı ve bu dağlardan çıkan ateşli volkanik seslerden dolayı, bölgenin insanlar tarafından `Gım Gım` diye anılması.
- Akkoyunluların bölgeye gelmesiyle etrafın at kisnemeleriyle çınladığı, dolayısıyla Akkoyunlu Oymakbaşı a€˜Goşkar Babanın` bölgeye Gım Gım diye hitap etmesi.
- Bölgede sıkça deprem olma olasılığı nedeniyle a€˜gümlediği` ve bu yüzden halk tarafından a€˜Gım Gım` ismin takılması.
"Varto" adının kaynağı ile ilgili tezler
- Urartu kelimesinin zamanla halk arasında a€˜kelime evrimine` uğrayıp Varto`ya dönüşmesi ( Urartu Uygarlığı ile ilgili Kayalıdere Köyünde kalıntılara ulaşılmıştır)
- Toy Kuşların çok olmasından dolayı, buraya avcılık yapmaya gelen Selçuklu Beyleri a€˜Toy var` anlamında a€˜Vortoy` dedikleri, bunun zamanla halk arasında a€˜kelime evrimine` uğrayıp Varto`ya dönüşmesia€¦
- Bölgede belli dönemlerde Ermeni Krallıkları olduğu, bu nedenle Varto kelimesinin Ermeniceden gelen bir kelime olması.
Coğrafi durumu
Varto ilçesi, Muş il alanının kuzeybatısında yer alır. Kuzeyde Erzurum ve batıda Bingöl illeriyle, doğuda Bulanık, güneyde ise Merkez ilçeyle çevrilidir. Yüzölçümü 1418 km2`dir. Muş`un yüzölçümü olarak alanının %17,3`nü kaplar.Genellikle dağlarla kaplı olan ilçe alanı, Muş il alanının en yüksek bölümünden de yer alır. İlçenin kuzeyini Bingöl Dağları`nın uzantıları engebelendirir. Rakım, Bingöl Dağları`na doğru, ilçenin kuzey sınırında 3000m`yi, Akdoğan ve Şerafettin Dağları`nın uzantılarında ise 2300m`yi aşar. İlçe alanı, Murat Irmağı ile, Bingöl Çayı ve bu iki akarsuyun kollarınca derin bir biçimde parçalanmıştır. Murat Irmağı, ilçe alanına doğudan girer. Doğu - batı doğrultusunda, Merkez ilçeyle doğal bir sinir oluştururcasına akar. Kayalıdere Köyü`nün batısında Bingöl Suyu`nu alır ve bir dirsekle güneye yönelerek ilçe alanını terkeder. Akdoğan (Hamurpert) Gölü ilçenin doğusundadır. Bu gölün hemen güneyinde ise Küçük Hamurpert Gölü yer alır.
Varto ilçe merkezi ve birçok köy, deprem fay hattı üzerindedir. Varto, ilki 1946, ikincisi ise 1966`da olmak üzere iki büyük deprem yaşamıştır. (1966`daki depremde 2.118 kişi hayatını kaybetmiştir. Bu depremde Varto merkezi tamamiyle yıkılmıştır.)
Varto`nun 1985 nüfus sayımındaki nüfusu 44.116`ydi. Muş`un yüzölçüm bakımından olduğu gibi nüfusça da dördüncü büyük ilçesidir. 1966`da yaşanan depremde Varto, ölümler sebebiyle uğradığı nüfus kaybına ek olarak, ilçe merkezi ve köylerindeki binaların büyük bölümü yıkıldığından göçten ötürü de nüfus kaybına uğramıştır. Nüfus yoğunlugu km2`de 31`dir.
Varto ilçesinin 2`si bucak merkezi olan vardir. Bucak merkezi köyler, Caylar ve Omcali (Karaköy)`dir. Varto`da halkın en önemli geçim kaynağı, Muş genelinde olduğu gibi tarımdır. Başlıca tarım ürünleri buğday olmak üzere tahıldır. Elma ve armut üretimi önemlidir. Varto, bitkisel üretimden çok hayvancılık bakımından gelişmiştir. Koyun ve kıl keçisi varlığı bakımından Muş`un Merkez ilçeden sonra ikinci önemli ilçesidir.
Varto Depremi
Verilere göre 1900`lu yillarin ilk depremi 24 Nisan 1903 tarihinde Malazgirt`te 6,7 şiddetinde olmuş ve 2.626 kişi ölmüştür. Buna mütakiben 31 Mayıs 1946 Varto Hinis`ta 5,7 şiddetinde olan depremde 839 kişi ölmüştür.En etkili ve birçok seyin altüst olmasına, göçe ve ailelerin dağılmasına, konut - sağlık - okul - yol sorunun halen çözülmemesi gibi yaşamın yeniden idame edilmesinin hayli zorlasmasına neden olan deprem, 19 Ağustos 1966 yılında olmuş şiddeti tam olarak bilinmiyor ve 2.394 kişi ölmüştür.vartoda zaman zaman irili ufaklı deprem sarsıntıları olmaktadır.
Günümüzde Varto
Geçmişinde pek çok deprem geçirmiş olmasina karşın, en canlı hatırlanan depremler 1946 ve 1966 depremleridir. Özellikle de bu depremler hakkinda daha fazla bilgi bulunmaktadir. Bu büyük depremlerin acılarını taşıyan Varto, özellikle 1966 sonrasında hızla kendi kabuğunu kırmış, yaşadığı göçlerle kaybettiği nüfusa rağmen, sosyal gelişiminden ödün vermemeye çalişmiştir.Bugün Varto ilçe merkezinde yaklaşık 20.000 kişi yaşamaktadır. Varto`nun köylerindeki toplam nüfus ise 30.000 civarındadır.
Eğitim ve Sosyal Yaşam
Varto, çevresinde bulunan birçok il ve ilçeye göre kültürel ve sosyal anlamda gözle görülür ilerlemeler kaydetmiştir. Bunda eğitime verilen önemin büyük payı bulunmaktadır. Yapılan araştırma sonuçlarına göre Varto eğitim seviyesiyle Türkiye`de ilk 5`de yeralmaktadır. Okur yazar oranı ile, Kız cocukların okutulması oranı ile Varto Muş`un en cağdaş ve eğitimli ilçesidir.Geçmişten beri sözlü masallar, yaşanmış meselelerin ortak bir mekanda paylaşılmasına dayanan komşuluk ilişkileri sosyal yaşamı hep zengin kılmıştır. Varto özellikle folklorik öğelerin de gelişkinliğiyle tanınmıştır. En meşhur oyunlarından biri olan çepki bugün artık ülke sınırlarının dışında da bilinen ve sevilerek oynanılan sola doğru çekilen bir halay türüdür.
2003 yılından bu yana Bingöl Dağları üzerinde bulunan Koğ tepesi halk şenlikleri düzenlenmektedir. Bu şenliklerin genel amacı ilçenin tarihi, turistik ve coğrafik yönleriyle tanıtılabilmesi olarak özetlenebilir.
Dış bağlantılar
wwwww.varto.net w.varto dergisi.comVarto
