İlişkilerin tarihçesi
Osmanlı Dönemi
15. yüzyılda Karadeniz`den ticaret yollarıyla ve 1497`de resmen başladı. Bu tarihten sonra Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı arasında savaşlar, ittifaklar, yardımlar, dostluklarla, soğuk savaşla süren ilişkiler yaşandı.
1699 Karlofça Antlaşmasına kadar iki devlet üç kere savaştı. Osmanlılar batıda Kutsal İttifak ile savaşırken, Ruslar Azak ve Kırım`ı alarak güneye Boğazlar`a inmek politikasıyla hareket etti. Azak, iki taraf arasında birkaç kere fethedildi.
1700`deki İstanbul Antlaşması yla Ruslar İstanbul`da sürekli elçiliğe sahip oldu. Azak Rus hakimiyetine girdi, Ortodoksların Kudüs haccı serbest bırakıldı. III. Ahmet dönemindeki Prut Savaşından (1711) sonra yapılan Prut Antlaşmasıyla Azak Osmanlılara geçti. 1736`da Rusya Azak`ı aldı, Kırım`a girdi. 1739`da Belgrad Antlaşması Azak Rusların oldu. 1769`da Osmanlılar Hotin`de yenildi, Eflak ve Boğdan Ruslara bırakıldı. 4 yıl sonra Çeşme`de Osmanlı donanması yok oldu, 8 bin asker öldü. 1774`de Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Ruslar Kırım`ı aldı, Osmanlı Ortodoksları üzerinde himaye kurdu, harp tazminatı aldı ve Boğazlar`a ticaret gemilerini gönderdi. 1787 savaşından sonra 1792`de Yaş Antlaşması yapıldı ve 1798`de iki devlet ittifaka girdi, ittifak 8 yıllıktı. Bu zamanda Fransa yükselişteydi. Rus donanması İstanbul Boğazı`ndan geçti. Akka`dan sonra 2. ittifak 1805`de yapıldı.
Ancak barış uzun sürmedi, 1806`da başlayan savaş 1812`de Bükreş Antlaşmasıyla bitti. Devletler birbirleriyle savaşırken sadece iki devletin hareketliliği veya iç isyanları, padişah veya çarların değişmesi önemli değildir, dünya konjonktürü de ilişkileri etkilemektedir. Fransız İhtilali, Bolşevik İhtilali vb. Bu yüzyıllarda devletlerin modernleşme hareketleri önemlidir.
1827`de Osmanlı donanması Navarin`de Fransa-İngiltere-Rusya ittifakınca yakıldı. 1829`da Ruslar batıdan Edirne`ye, doğudan Erzurum`a kadar Osmanlı`yı kuşattı. Edirne Antlaşması yla Osmanlı devleti Balkanlar`da topraklarını kaybetti, Yunanistan bağımsız oldu. Fransızların Cezayir işgali, Kavalalı Mehmed Ali Paşa isyanı Osmanlı`yı sarstı. Mehmed Ali Paşa savaşları kazanarak İstanbul`a dayandı. 1833 Kütahya barışı ile Osmanlı Devleti tavizler verdi ve Hünkar İskelesi Antlaşması ndan 6 yıl sonra Nizip`de yenildi. İngiltere-Rusya-Prusya-Avusturya ittifakı Mehmed Ali`yi yendi. 1841 barışında Osmanlı devletinin Boğazlar üzerindeki egemenliği kabul edildi. Avrupa`da devrimler olurken, Osmanlı`da Tanzimat hareketleri yapıldı. 1853`de İngiliz-Fransız donanması Boğazlar`a geldi. İttifak, Rusya`ya savaş açtı. 1856`da Paris Antlaşması yla savaş bitti. 1876`da Rusya savaş açtı, ikinci defa batıdan Edirne`ye doğudan Erzurum`a girdi. Plevne`de Gazi Osman Paşa uzun süre direndikten sonra yenildi. 1878`de Edirne mütarekesi ve üç ay sonra Ayastefanos anlaşması Osmanlı topraklarını kaybetti. İngiltere Kıbrıs`ı aldı. Sırbistan, Karadağ, Romanya bağımsız oldu.
Cumhuriyet Dönemi
1914`de I. Dünya Savaşı başladı. Osmanlı-Rus savaşları Kafkas cephesindeydi. Türkler büyük kayıplar verdi. Sarıkamış ve Çanakkale savaşlarında 300.000 asker öldü. Rusya Erzurum, Erzincan, Muş`a girdi. Bu sırada 1917 Bolşevik İhtilali oldu, Ruslar mütareke yaptı. Türk milli mücadelesindeki antiemperyalist kavgayı SSCB destekledi, 1921`deki dostluk anlaşmasıyla para ve silah yardımı yaptı. 1922`de Ruslarla savaşan Enver Paşa cephede öldü. 1920`de Türk heyeti Moskova`ya gitti. Ali Fuat Cebesoy-Medivani arasında anlaşma yapıldı. 1925`de Tevfik Rüştü-Çiçerin arasında bir dostluk anlaşması daha yapıldı. Ruskombank Türkiye`ye geldi. Türkiye, I. Beş Yıllık Plan döneminde Rus uzmanları çağırdı. 1927, 1929`daki Dostluk Anlaşması, 1934 ve 1937`deki ticaret anlaşmalarıyla işbirliği İkinci Dünya Savaşı`na kadar devam etti.
II. Dünya Savaşı bittikten sonra Sovyetler, Türkiye`ye nota verdi. Boğazlar`da üs ve Doğu`dan toprak istedi. Bu sırada Türkiye savaşta tarafsız iken, savaş biterken Almanya ve Japonya`ya savaş ilan ederek, Batı ittifakına girdi, 1951`de NATO`ya katılınca iki yıl sonra Sovyetler isteklerinden vazgeçti. İki devlet arasında Soğuk Savaş başladı. Stalin 1953`de öldü. 1967, 1972, 1979 yıllarında ticaret anlaşmaları yapan Türkiye ve Sovyetler farklı kamplarda yer aldılar. Türk cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Cevdet Sunay, başbakan Ecevit SSCB`yi; Özal, Demirel, Ecevit, Abdullah Gül, cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer Rusya Federasyonu`nu ziyaret ettiler. Podgorni, Kosigin, Ogarkov, Tihonov Sovyetler`den Türkiye`ye gelen temsilcilerdi. Rusya Federasyonu olduktan sonra Silayev, Çernomirdin, Kasyanov, Putin Türkiye`ye geldi.
Günümüzdeki ilişkiler
Sovyetler Birliği 1989`da dağıldıktan sonra Türkiye Rusya arasında müteahhitlik ve bavul ticareti gelişti. Sarp sınır kapısı açıldı. 1980`lerde başlayan doğalgaz anlaşmalarıyla Türkiye, Rusya`dan doğalgaz almaya başladı. Mavi Akım anlaşması yapıldı.2007 Türkiye`de Rusya yılı, 2008 Rusya`da Türk yılı ilan edildi. Rusya`ya giden 300 Türk şirketi inşaat, turizm, bankacılık, market yatırımları yaptı. 27 yerde açılan Ramstoreä€ marketleri vardır. TOBTİM, Moskova`da kurulmuştur. Türkiye Rusya`dan doğalgaz, ham petrol, demir çelik, kömür almakta; tekstil, giyim, sebze, meyve, demir çelik satmaktadır. Turistik ilişkilerde, Rusya`dan Türkiye`ye, özellikle Antalya`ya gelen Rus turistleri artmaktadır. Rusya`ya birçok Türk işçisi gitmiş, son istatistiklere göre bunlar 30.000`i bulmuştur.
Kaynaklar
- ``Meydan Larousse``, Meydan Y., İstanbul 1973, cilt 10, s. 771.
- Haluk F.Gürsel, ``Tarih Boyunca Türk-Rus İlişkileri``, Ak Y., İstanbul 1968.