Latinceden Rumenceye Ses Değişiklikleri

Kaba Latince dönemi

Iotacization

Kaba Latince`de, diğer ünlü izleyen kısa IPA|/e/ ve IPA|/i/ yarı ünlüle IPA|/j/ değiştirildi. Daha sonra, IPA|/j/`den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.

Lat. ``puteum`` > *``putju`` > Rum. ``puÅ£``, fakat:
Lat. ``rÅgÄtiÅnem`` > *``rogatjone`` > *``rogaÄone`` > Rum. ``rugÄƒciune`` (`dua`)
Lat. ``hordeum`` > *``ordju`` > *``ordzu`` > Rum. ``orz`` (`buğday`), fakat:
Lat. ``deorsum`` > *``djosu`` > *``dÅ¾osu`` > Rum. ``jos`` (`aşağı`)
Lat. ``socium`` > *``sokju`` > Rum. ``soÅ£`` (`dost`, `koca`)
Lat. ``cÄseum`` > *``kasju`` > Rum. ``caş`` (`bir peynir çeşidi`)
Lat. ``vÄ«nea`` > *``vinja`` > *``IPA|viÉ²e`` > Rum. ``vie`` IPA|/vije/
Lat. ``mulierem`` > *``muljere`` > *``IPA|muÊere`` > Rum. ``muiere`` IPA|/mujere/ (`kadın`)

Labial ünsüzler değişmezdi:

Lat. ``rubeum`` > *``robju`` > Rum. ``roib``

Ünlüler

Latince ünlüler ``a``, ``o`` ve ``u`` değişmezdiler:

Lat. ``mare`` > Rum. ``mare`` (`deniz`)
Lat. ``pÄlum`` > *``paru`` > Rum. ``par`` (`direk`)
Lat. ``focum`` > *``focu`` > Rum. ``foc`` (`ateş`)
Lat. ``pÅmum`` > *``pomu`` > Rum. ``pom`` (`meyve veren bir ağaç`)
Lat. ``multum`` > *``multu`` > Rum. ``mult`` (`çok`)
Lat. ``tÅ«`` > Rum. ``tu`` (`sen`)

Latince`de kısa bir ``u``, (ama ``m`` ve ``bden önce gelen de) ``o`` haline geldi.

Lat. *``autumna`` (from ``autumnus``) > *``tomna`` > Rum. ``toamnÄƒ`` (`sonbahar`)
Lat. *``rubeum`` > *``robju`` > Rum. ``roib``

Bazan Latince`de uzun bir ``Å`` ``u`` haline geldi:

Lat. ``cohortem`` > *``cÅrtem`` > Rum. ``curte``

``e`` ve ``i`` ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:

kısa, vurgulu ``e`` *``IPA|É›`` haline geldi
kısa, vurgusuz ``e``, uzun ``Ä“`` ve kısa ``i`` *``e`` haline geldi
uzun ``Ä«`` değişmez (``i``)

Örneğin:

Lat. ``pellem`` > *``IPA|pÉ›lle`` > Rum. ``piele`` IPA|/pjele/ (`deri`)
Lat. ``signum`` > *``semnu`` > Rum. ``semn`` (`simge`)
Lat. ``vÄ«num`` > *``vinu`` > Rum. ``vin`` (`şarap`)

Ünsüzler

Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.

Lat. ``quattuor`` > *``quattro`` > Rum. ``patru`` (`dört`)
Lat. ``equa`` > *``IPA|É›pa`` > *``jepa`` > Rum. ``iapÄƒ`` (`kabus`)
Lat. ``lingua`` > *``lemba`` > Rom. ``limbÄƒ`` (`dil`)

Lat. ``quid`` > *``ke`` > Rum. ``ce`` (`ne`)
Lat. ``quandÅ`` > *``kando`` > *``kandu`` > Rum. ``cand`` (`ne zaman`)
Lat. ``sanguis`` > *``sange`` > Rum. ``sange`` (`kan`)

Diğer değişiklikler: ``ct`` > ``pt``, ``gn`` > ``mn`` ve ``x`` > ``ps``. Daha sonra, ``ps`` ``s`` haline gelerek kolaylaştırıldı.

Lat. ``factum`` > *``faptu`` > Rum. ``fapt`` (`olgu`)
Lat. ``signum`` > *``semnu`` > Rum. ``semn`` (`simge`)
Lat. ``coxa`` > *``copsa`` > Rum. ``coapsÄƒ`` (`kalça`), fakat:
Lat. ``laxÅ`` > *``lapso`` > *``lasu`` > Rum. ``las`` (`bırakıyorum`)

Sözcük sonundaki ünsüzler

Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.

Proto-Rumence`ye kadar

`l` rotasizmi

Ünlüler aralarındakı ``l`` ``r`` oldu.

Lat. ``gelu`` > Rom. ``ger`` (`frost`)
Lat. ``salÄ«re`` > Rom. ``a sÄƒri`` (``sÄƒrire``) (`sıçramak`)

Palatalizasyon

Lat. ``testa`` > *``IPA|tÉ›sta`` > *``tjesta`` > *``Å£esta`` > Rom. ``Å£eastÄƒ`` (`kafatası`)
Lat. ``decem`` > *``IPA|dÉ›ke`` > *``djeke`` > *``dzeÄe`` > Rom. ``zece`` (`on`)
Lat. ``servum`` > *``IPA|sÉ›rbu`` > *``sjerbu`` > Rom. ``şerb`` (`serf`)

Lat. ``dÄ«cÅ`` > *``dziku`` > Rom. ``zic`` (`söylüyorum`)

Vurgusuz ünlüler hafifletmesi

Vurgusuz ``a`` ``Äƒ`` oldu ya vurgusuz ``o`` ``u`` oldu. Then ``Äƒ`` became ``e`` after palatal sounds. Unstressed ``o`` was kept in some words due to analogy.

Lat. ``capra`` > Rom. ``caprÄƒ`` (`goat`)
Lat. ``vÄ«nea`` > *``vinja`` > *``Unicode|viÉ²Äƒ`` > *``Unicode|viÉ²e`` > Rom. ``vie`` IPA|/vije/ (`bağ`)
Lat. ``fÅrmÅsum`` > Rom. ``frumos`` (`güzel`)

Backing of ``e``

The vowel ``e`` was changed to ``Äƒ`` when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed ``e`` when the following vowel was ``i`` or ``e``):

Lat. ``mÄ“nsam`` > *``mesa`` > *``mÄƒsÄƒ`` > Rom. ``masÄƒ`` (`table`), fakat
Lat. ``mÄ“nsae`` > *``mese`` > Rom. ``mese`` (`masalar`)

Lat. ``vÄ“ndÅ`` > *``vendu`` > *``vÄƒndu`` > *``vandu`` > Rom. ``vand`` (`satıyorum`), fakat
Lat. ``vÄ“ndis`` > *``vendi`` > *``vendzi`` > *``vindzi`` > Rom. ``vinzi`` (`satıyorsun`)

Yeni değişiklikler

Bu değişiklikler bütün lehçelerinde değil. Some belong to the standard language, while some do not.

Changing of voiced affricates into the corresponding fricatives

Güney lehçelerinde ve Standart Rumence`de , ``dz`` is lost as a phoneme, becoming ``z`` in all environments:

``dzic`` > ``zic`` (`söylüyorum`)
``lucredzi`` > ``lucrezi`` (`çalışıyorsun`)

The affricate ``dÅ¾`` became ``j`` only when hard (i.e. followed by a back vowel):

``gioc`` IPA|/dÊ’ok/ > ``joc`` (`oyun`), fakat:
``deget`` IPA|/dedÊ’et/ (`parmak`) did not change.

Insertion of a glide /j/ between `a` and soft `n`

This affects only a few words:

``pane`` > ``paine`` (`ekmek`)
``cane`` > ``caine`` (`köpek`)

It also explains the plural ``manÄƒ`` - ``maini`` (`el(ler)`). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear ``cane`` etc.

Hardening of `ş`, `Å£` and `dz`

This is specific of northern dialects. It means that these consonants can only be followed by back vowels, so any front vowel is changed to a back one:

``şi`` > ``şi`` (`ve`)
``Å£ine`` > ``Unicode|Å£anÊ²e`` (`tutuyor`)
``dzic`` > ``Unicode|dzac`` (`söylüyorum`)

Bakınız

Hint-Avrupa-dil-taslak

Kaynaklar

Vikipedi

Latinceden Rumenceye Ses Değişiklikleri