Hititlerden sonra Persler, Medler ve Frigyalılar’ın hakimiyeti altına giren bölge sırasıyla Makedonyalılar, Kapadokya Krallığı ve Roma İmparatorluğunun hakimiyetine girmiştir.
Bünyan’a Türkler yerleşmeden önce Koramaz Dağı eteklerinde “Korama” adını taşıyan bir yerleşim yeri bulunmaktaydı. Bu isim Helen döneminde Koramas, Türk döneminde de Koramaz şekline dönüşmüştür.
Türklerin ilk kez Bünyan a yerleşmeleri 14 .Yüzyıl öncesine dayanmaktadır. Çünkü 1329 tarihinde yapımına başlanan ve 1333 yılı Eylül ayı ortalarında tamamlanan Bünyan Ulu Cami-i 14. Yüzyıl eseridir.
Tarihi kaynaklara göre Bünyan’a yerleşenler “Taife-i Yörük han” olarak isimlendirilen “ Sarımsaklı Türkmenleri” dir.
YILLARA GÖRE BÜNYAN’IN NÜFUSU
1500.........................498 1520.........................578 1831........................1457 1927........................4061 1935........................3923 1940........................4302 1945........................5175 1950........................5422 1955........................6192 1960........................7431 1965........................8467 1970........................9332 1980........................12246 1985........................13007 1990........................13653 1995........................13412 2000........................13112
1-KAYABAŞI MAĞRALARI: Bu Mağaralar insan emeği ile Oda biçimine getirilerek odalar arasındaki bağlantıyı sağlayan kapılar açılmış ,dışarı ile irtibatı sağlayan kapı yerine kapıdan daha büyük teker biçiminde yuvarlak taş kesilerek kapı görevinde kullanılmıştır.
Dıştan açılması imkansız olan bu taş içeriden manivele sistemi ile kolayca yuvarlanıp açılabilmektedir.
2-CAMİ-İ KEBİR- ULU CAMİ-İ
Kesme taş duvarlarıyla bir kale görünümündedir.
Düz çatı ile örtülü olup dört ağır paye mekanı Mihrap duvarına dik üç nefe ayrılır.
Bünyan Ulu cami-i H.734 yılı Muharrem Ayı başlarında ( M.1333 yılı Eylül ayı ortalarında) Tac-ı Kızıl Oğlu Emir Zahireddin Mahmut tarafından yaptırılmıştır.
Emir Mahmut H.729 ( M.1329 ) yılında Anadolu Valiliği yapmaya başlamış Valiliği dört yıl sürmüştür.
Camiinin Kitabesinde Emir Mahmut hakkında şu ibare vardır.
(8 cm genişliğindeki alt satır)
“ Nebi Allah’ın rahmet ve selamı ona olsun buyurdu. Her kim küçükte olsa bir mescit yaptırırsa Allah ‘da o kimse için Cennette bir ev yapar ve o eve hamd evi adını verir. Bu mübarek mescidin imarını emirlerin emir i ,adil,müeyyed,muzaffer,fasıkları kahreden,isyankarları katleden ,zahireddin bin Tac-ı Kızıl. Allah onun akıbetini hayr eylesin.
Yedi yüz otuz üç senesi Muharrem ayının başında bina edildi. “
Camiinin mimarı Kara Bulaoğlu Kaluyan dır.
3-PAPAZ PINARI: (Çeşmesi)
Yenice Mahallesinde Rumlar,Bayramlı Mahallesinde Ermeniler oturduğu için bu Mahallelere Hıristiyan Mahallesi adı verilmişti.
Halkın su ihtiyacını karşılamak amacı ile Kilise önüne Kilise Papazı tarafından Bir Çeşme yaptırılmıştır.
Kilise zamanla yıkılmış olup,yapılan Çeşme kitabesiyle günümüze kadar gelmiştir. Ve yöre halkı tarafından Papaz Çeşmesi olarak bilinmektedir.
4- KONAK KAPISI:
Ahmet Ağanın Oğlu Ömer Ağa 1785 tarihinde konağı yaptırmıştır. Konak yapıldığında etrafı sur gibi duvarlarla çevrili ,mazgal delikleri bulunan nöbet kuleleri ile korunan,muntazam bir yapı idi. Bina da haremlik ,selamlık kısımları ile misafirhaneler ve develiler var idi.
Konaktan şu anda kalan birkaç kitabe yazan evle Konağın Giriş kapısı bulanmaktadır. Konağı yaptıran Ömer Ağanın torunu olan Derviş Ağa da 1877 tarihinde Derviş Ağa Camiini yaptırmıştır.
5- KEMER KÖPRÜ:
Sarımsaklı Barajını ve Bünyan Hidroelektrik santralini besleyen Pınarbaşı suyunun geçtiği Kara Ören mevkiinde kurulmuştur.
Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
6- HAMAM :
388,76 m2 lik bir alana sahip olan Hamam şu anda kullanılmamaktadır.
Ama yapı mevcudiyetini korumaktadır. Tek Kubbeli olan Hamam 1700 lü yıllarda yapıldığı veya daha eski olduğu sanılmaktadır.
7-BÜNYAN ÇAĞLAYANI :
Türkiye’nin 2. Büyük Çağlayanı olan Bünyan Çağlayanı 87-88 m yüksekliğinde olan ve Çağlayan İlk Okuluna adını veren Bünyan Çağlayanı şu anda akmamaktadır.
Çağlayanı besleyen Pınarbaşı suyu yine tarihi olan Bünyan Hidroelektrik santraline su vermektedir.
8- HİDROELEKTRİK SANTRALİ:
Cumhuriyet yıllarının ilk kurulan Hidroelektrik Santralidir.(1928)
Santral ilk yıllarında Bünyan ve Yöresine Elektrik vermiş daha sonraki yıllarda yörenin gelişmesi ile ihtiyaca cevap veremez hale gelmiştir.
Ama yinede faal olarak günlük çalışmakta ve çok az elektrik üretmektedir.
9-ŞAMMAS PİR KİLİSESİ:
13.Yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
İstanbul ruhban mekteblerine bir çok Türk çocuğunu zorla götürüp okuttuğu için 1899 yılında kiliseye tecrit odası yapılır.
Bünyan da Rum olarak isimlendirilen gayrimüslimlerin aslı tamamen Türk’tür. Rumca’yı bilmezler duaları Türkçe okurlar ve Türkçe konuşurlardı.
Yapılan Tecrit odasının kitabesinde şöyle yazmaktadır.
“Sene bin sekiz yüz doksan dokuzda ,
Yapılmıştır manastırda bu oda.
Neftidzi Abraham Ağa hayratı,
Peder zikrin daim etmek gayreti,
Otur burada et duayı eda,
Pederi Sabbasa rahmetsin Hüda.”
10-SULTAN HANI:
Kayseri – Sivas karayolunun 47.Km sinde bulunan Hanın yanında da aynı adı taşıyan Bünyan’ın Sultan Hanı köyü vardır. Selçuklu Sultanı 1.Alaeddin Keykubat zamanında 1232-1236 yılları arasında yapılmıştır. Kale gibi görünüşü olan kesme taştan inşa edilen anıtsal bir konaklama yeridir.
Büyüklük bakımından Aksaray Sultan Hanı’ndan sonra gelir ve 3.900 m2 alanı kaplar. İçerisinde bulunan mescidin duvarları Selçuk lu ejder –rozet ve bantları ile süslüdür. Bantlar birbirine bitişik geometrik ve bitkisel motifler silsilesidir.
Avlusunun kuzeydoğu köşesi hamam, batı kenarındaki odalarda önemli konuklara ayrılmış odadır.
11- KARATAY KERVANSARAYI:
Kayseri’ye 50 Km. mesafede Bünyan’ın Karaday’ı köyünde bulunan Kervansaray iki kısmından meydana gelmektedir. Kışlık (Kapalı) kısmı Sultan 1. Alaeddin Keykubat devri ( 1219-1236) sonlarında ,avlu kısmı ise (1240) yılında Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında ,Atabey Emir Celaleddin Karatay tarafından yaptırılmıştır. içerisinde odalar ,mescit ve hamam bulunmaktadır. Süslemeleri oldukça önemlidir.
Bitkisel ve geometrik şekiller yanı sıra ,hayvan ve insan tasvirleri dikkati çeker.